10 Aralık: Türkiye’de insan hakları krizi derinleşiyor
Birleşmiş Milletler Genel Heyeti’nin (BMGK), İnsan Hakları Üniversal Bildirgesi’ni kabul etmesinin üzerinden tam 75 yıl geçti.
Bildirgenin imzalandığı gün olan 10 Aralık, her yıl Dünya İnsan Hakları Günü olarak kutlanıyor ve dünyanın pek çok ülkesinden başkanların günün mana ve kıymetine işaret eden bildirilerine sahne oluyor. Fakat verilen iletilerin bilakis insanlık artık daha otoriter bir dünya ile karşı karşıya.
İnsan Hakları Üniversal Bildirgesi’ni imzalayan ülkelerden biri olan Türkiye’de ise hak ve özgürlük ihlaline ait tablo ağırlaşırken hukuk dışılığın olağanlaştığı bir süreç işliyor.
“Otoriter dönüşümle bağlantılı”
Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Genel Sekreteri Coşkun Üsterci, bu tablonun siyasal rejimin geçirmekte olduğu “otoriter dönüşüm”le direkt irtibatlı olduğu görüşünde. DW Türkçe’ye konuşan Üsterci, “Bu dönüşüm ‘sistematik hak ihlali yapan bir devlet pratiği’nden ‘hak temelli bir rejim fikrinin topyekûn terk edilmesi’ne yanlışsız bir hatta ilerliyor” diyor.
Yargıtay 3. Ceza Dairesi, geçen Kasım ayında, Seyahat Parkı davasında 18 yıl mahpus cezası mutlaklaşan milletvekili Can Atalay’a ait Anayasa Mahkemesi’nin (AYM) verdiği hak ihlali kararını tanımadı, kararı veren üyeler hakkında kabahat duyurusunda bulundu.
“Anayasasızlaştırma süreci”
İnsan Hakları Derneği (İHD) İstanbul Şube Lideri Avukat Gülseren Yoleri’ye nazaran Türkiye, hukukun hak ve özgürlükler lehine gözetici özelliğinin büsbütün ortadan kalktığı, keyfiliğin ve siyasi tasarrufların daha tesirli bir sistem haline geldiği bir ‘anayasasızlaştırma süreci’nden geçiyor.
Devletin hak ve özgürlüklere ne derece müdahale edebileceğinin sonunun anayasada ve maddelerde tespit edildiğini belirten Yoleri, “Bugünkü şartlarda anayasanın da uygulanmadığı bir iktidar var. Anayasa Mahkemesi kararları da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) ya da memleketler arası düzeneklerin kararları da uygulanmıyor. Türkiye, İstanbul Kontratı üzere memleketler arası ve aslında özel metotlarla fakat çekilebilecek olduğu bir mukaveleden, bir gecede keyfi bir adapla çekilebiliyor” diye konuşuyor.
Uygulanmayan kararlar, keyfi engellemeler
Türkiye, 2011’de birinci imzacısı olduğu İstanbul Mukavelesi’ni Mart 2021’de Cumhurbaşkanlığı kararıyla tek taraflı feshetti. Yedi yılı aşkın müddettir cezaevinde bulunan HDP’nin eski Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş ve 18 Ekim 2017’de gözaltına alınan iş insanı ve aktivist Osman Kavala ile ilgili AİHM kararları ise uygulanmıyor.
Hak ve özgürlüklerin hududunun nerede başlayıp nerede bittiği ve devletin buna nerede müdahale edeceğine dair öngörülerin büsbütün ortadan kalktığını vurgulayan Yoleri, Cumartesi Anneleri’nin toplantı ve şov hakkının beş buçuk yıl boyunca engellendiğini hatırlatıyor: “Anayasada tanımlanmış bir hakkın anayasaya ve maddelere uygun kullanımının bile keyfi olarak defaten engellendiği bir durumdan kelam ediyoruz ki bu başka hak ve özgürlük alanlarında da aslında sıklıkla karşımıza çıkıyor.”
Peki bu noktaya nasıl gelindi?
Türkiye’de 2015’te tahlil sürecinin sonlandırılması hak ihlallerinin arttığı bir periyodu beraberinde getirirken, 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsünün akabinde gelen iki yıllık Fevkalâde Hal (OHAL) periyodu rejimin en kıymetli kırılma noktalarından biri oldu.
Gözaltı müddetlerinin uzadığı, Kanun Kararında Kararname’lerle (KHK) çok sayıda derneğin kapatıldığı, binlerce kişinin kamudan ihraç edildiği bir süreç yaşandı. 2002’de AKP iktidara geldiğinde Terörle Çaba Kanunu (TMK) kapsamındaki cürümler bakımından gözaltı mühleti yedi gündü. Bu mühlet OHAL’in birinci altı ayında 30 güne çıkarılırken daha sonra 14 güne ve akabinde 12 güne indirildi. 7145 Sayılı Kanun’la OHAL vaktinde kullanılan yetkilerin büyük kısmı uzatıldı.
OHAL periyodu içerisinde Türkiye’nin Anayasal rejimi de değiştirildi. 16 Nisan 2017 tarihli Anayasa Referandumu ile Türkiye, Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçti.
Gülseren Yoleri, 2016’dan itibaren OHAL ve devamında çıkarılan maddelerle siyasi rejimin çok daha kendini gösteren bir halde otoriterleştiğini vurguluyor: “Parlamenter sistemi devre dışı bırakan, demokrasinin olmazsa olmazı denen güçler ayrılığı, basın özgürlüğü üzere sorunları aslında büsbütün hayatımızdan çıkarmaya hakikat giden bir rejimin yine yapılanmasından kelam ediyoruz. Bir yandan da kendini kurumsallaştırıyor. Yani bu hukuk dışılık durumundan yeni bir otoriter sürecin hem hukukuyla hem devlet kurumlarıyla tekrar örgütlendiği bir süreçten kelam ediyoruz.”
“Toplumda tasa artıyor”
Rejimin karakter değiştirmesinin insan hak ve özgürlüklerine yönelik çok daha ağır bir tehdit içerdiğini belirten Yoleri, toplumda idarenin ‘faşizanlaşacağına’ ait telaşın da arttığı görüşünde.
2020 yılının sonunda Terörün Finansmanının Önlenmesi Hakkında Kanun’da yapılan değişikliklerin sivil toplum örgütlerinin faaliyet alanını kısıtlayan en kıymetli düzenlemelerden biri olduğunu söyleyen Yoleri’ye nazaran, Ekim 2022’de yürürlüğe giren ‘dezenformasyon yasası’ da toplumsal muhalefeti ve bilhassa de basını büsbütün sessizleştirme, tabir özgürlüğünü kökten ortadan kaldırma potansiyeli taşıyor.
Gülseren Yoleri, 2014, 2016 ve 2017 yıllarında yapılan değişikliklerle ise Ulusal İstihbarat Teşkilatı’nın (MİT) faaliyetlerinin yargısal kontrolün dışına çıkarıldığını belirterek, “Bu değişiklikler, hayat hakkı ya da kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı bağlamında bilhassa ‘kaçırılmalar’ diye basına ve kamuoyuna da yansıyan olayların tabanını oluşturuyor” diyor.
Bütün bu düzenlemelerin toplumda korkuyu artırdığını, son periyotta gündeme gelen yeni anayasa tartışmalarına nazaran ise daha muhafazakar, ‘ahlakçı’, giderek daha fazla kesitin baskı altına alınmasını sağlayacak yeni düzenlemelerin öngörüldüğünü söyleyen Yoleri, ekliyor: “1982 darbe anayasasının bile daha gerisinde bir hak ve özgürlük tarifi ya da alanı içerecek bir yeni anayasa çalışmasından kelam ediyoruz ki bugün bütün toplum bundan kaynaklı olarak önemli manada ürküyor.”
“Hak ihlali olmayan alan yok”
Cezaevlerinden gelen çıplak arama, kelepçeli muayene üzere şikayetler ise son devirde azap konusunu gündemde tutuyor. Hak savunucuları, Türkiye’nin, bu bahiste aşikâr adımlar atmış olsa da, işkenceyi tedbire konusundaki vazifesini tam olarak yerine getiremediği görüşünde.
İHD’nin cezaevleri üzerine yaptığı çalışmalara değinen Yoleri, “Raporlarımızı hazırlarken, o mektuplardaki anlatıları okuduğumuzda dehşete düşüyoruz. Aklımız almıyor zira yapılanları edilenleri. İnanılmaz ihlaller oluyor” diyor.
Yoleri, Türkiye’de gelinen noktada insan hakları açısından sıkıntısız bir alan olmadığı görüşünde.
“Mülteciler, bayanlar, çocuklar, çalışma hayatı, kent ömrü, çevre… Bütün bu alanlar önemli ve patlama noktasında olan sıkıntılarla bir bir boğuşuyor” diyen Yoleri, ekliyor: “Şurada düzgünüz ya da şurada düzgünleşme umudu var diyebileceğimiz bir alan yok. Artık bütün bunların yıkıldığı bir noktaya geldik.”
Bu tabloyu bilakis çevirebilmenin lakin toplumsal muhalefetin gücüyle mümkün olabileceğini söyleyen Yoleri, “İnsan Hakları Haftası’nda aslında bir sefer daha bütün bu meseleleri konuşuyoruz. Lakin bu örgütlü berbatlığı durdurabilmek için gereksinimimiz olanın büyük bir karşı koyuş olduğunu görüyoruz” diye konuşuyor.
Hak savunucularına baskılar
TİHV Genel Sekreteri Coşkun Üsterci’ye nazaran de Türkiye’de insan hakları hareketi ağır ve yapısal meselelerle karşı karşıya.
Siyasal rejimin geçirmekte olduğu otoriter dönüşümle birlikte Türkiye’de hak ve özgürlüklerin ihlalinin kural, kullanımının ise istisna haline geldiğini vurgulayan Üsterci, insan hakları ortamında yaşanan bu derin tahribatın, hak savunucularına yönelik tehdit, baskı ve tacizlerde inanılmaz bir artışa yol açtığına dikkat çekiyor.
Üsterci, tesirli bir insan hakları savunuculuğu için gerekli olan söz, medya, örgütlenme ve toplantı özgürlüğü neredeyse büsbütün ortadan kaldırıldığını belirterek toplumun insan hakları savunuculuğuna bakışında da siyasal iktidarın ve medya telaffuzlarının sonucu olarak olumsuz bir dönüşüm yaşandığına dikkat çekiyor.
İnsan hakları savunucularının damgalandığını, savunuculuk faaliyetlerinin suçlaştırıldığını söyleyen Üsterci, “Ancak yaşamakta olduğumuz bu ağır krize karşın, BM İnsan Hakları Kozmik Bildirgesi’nin 75 yılında kararlılıkla insan haklarını savunmak, dayanışmayı büyütmek ve insan haklarının kurucu rolünü tekrar aktif kılmak en asli görevimiz” diye ekliyor.
“Krizlerle ihlaller direkt bağlantı”
Coşkun Üsterci, hak ihlalleri ile toplumların yaşadığı krizler ortasında direkt bir irtibat olduğunu görüşünde. “Örneğin ekonomik kriz kelam konusu ise işsizlik, yoksulluk üzere ihlaller de beraberinde geliyor. Bir manada kriz olarak tanımlayabileceğimiz sarsıntı, salgın, sel üzere doğal afetler, inanılmaz hallerle birlikte ömür hakkından başlayıp sıhhate erişim, barınma hakkına kadar pek çok hakkın ihlali peşi sıra yaşanıyor” diyen Üsterci, ekliyor: “Ancak bu, kendi doğallığında neden sonuç bağlantısı içinde gelişen bir durum değil.”
Üsterci’ye nazaran krizlerle ihlaller ortasında ilişki kurulmasının asli nedeni memleketler arası insan hakları rejiminin global ölçekte giderek derinleşen bir kriz içinde bulunması. Dünyanın çabucak her yerinde devletlerin ya da hükümetlerin üniversal insan hakları normlarını bağlayıcı görmekten süratle vazgeçtiğini vurgulayan Üsterci, bu nedenle insanlığın en kıymetli kazanımlarından birisi olan insan haklarının, hem bir referans sistemi hem de bir kontrol sistemi olarak gücünü giderek kaybettiği görüşünde.
“Güvenlik yegane devlet paradigması oldu”
Bir ülkede tüm toplumu etkileyen bir kriz hali yaşandığında devlet erkini kullananların, krizin yol açtığı meselelere insan haklarını referans alarak tahlil aramadığını tabir eden Üsterci, “Bunu pandemide, 6 Şubat sarsıntılarında çok çıplak biçimde gördük. Her iki kriz anında da siyasal iktidar, insan haklarını referans almaktan uzak, tümüyle güvenlikçi bir yaklaşım sergiledi” diyor.
Coşkun Üsterci, iktisattan halk sıhhatine toplumun tüm problemlerini güvenlik sorunu olarak görme halinin Türkiye’ye has olmadığına işaret ediyor.
Tüm dünyada güvenliğin yegane devlet paradigması haline geldiğini vurgulayan Üsterci, “Bu yaklaşımın en yeni ve uç örneğini İsrail’in Gazze’ye yönelik son akınında görüyoruz. Pek çok devlet açısından İsrail’in güvenliği o kadar kıymetli ki Gazze’de yaşanmakta olan derin insani kriz kimsenin umurunda değil” diye konuşuyor.