AİHM Yüksel Yalçınkaya kararında Türkiye’ye ne dedi?
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) “FETÖ/PDY üyesi olmak” kabahatinden Eylül 2016’da tutuklandıktan sonra yargılanarak mahkum olmuş eski öğretmen Yüksel Yalçınkaya’nın açtığı davada ihlal kararı vermesi Türk hükümetinin reaksiyonuna yol açtı.
Türkiye Adalet Bakanı Yılmaz Tunç, “İlk derece mahkemesinden istinafa, Yargıtay’dan Anayasa Mahkemesi’ne her derecedeki yargılama makamlarımızın kanıtları kâfi gördüğü bir dava hakkında, AİHM’nin yetkisini aşarak kanıt incelemesi yapmak suretiyle ihlal kararı vermesi kabul edilemez” sözlerini kullandı. Yalçınkaya, ayrıyeten AİHM’nin “yerleşik içtihadından ayrıldığını” ve “açıkça kanıt değerlendirmesi yapmak suretiyle yetkisini aştığını ve ulusal mahkemelerin hukuk kurallarının uygulanması ve kanıt kıymetlendirme yetkisini inceleme konusu yaptığını” söyledi.
Yalçınkaya kararı, mahkemenin kararına reaksiyon gösteren ve AİHM’nin Osman Kavala kararını yerine getirmediği için hakkında Avrupa Kurulu’nda ihlal prosedürü başlatılan Türkiye açısından Avrupa ile bağlantılarda yeni bir krize yol açma potansiyeli taşıyor. Çünkü karar, AİHM gündemindeki misal binlerce müracaat için direkt emsal teşkil ediyor.
AİHM, geçen Salı günü açıkladığı Yalçınkaya kararında Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi’nin (AİHS) 6 (adil yargılanma), 7 (kanunsuz ceza olmaz) ve 11’inci (toplantı ve dernek kurma özgürlüğü) unsurlarının ihlal edildiğine hükmetmişti. Yalçınkaya’nın maddi ve manevi tazminat talebini geri çeviren Mahkeme, Türk hükümetinin yalnızca masraf ve mahkeme masrafı olarak 15 bin euro ödemesini kararlaştırdı. Karar temelinde davacının Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 311’inci unsuru uyarınca hakkındaki yargılamanın yenilenmesini isteme hakkı bulunuyor.
AİHM’nin yetkileri ne?
AİHM kaynakları da mahkemenin bir temyiz organı olmadığına ve ulusal mahkemeler karşısında bir temyiz mahkemesi üzere hareket edemeyeceğine işaret ediyor. İç hukuk yolları tüketildikten sonra gündemine taşınan davalarla ilgili AİHM’nin yine yargılama yapamayacağını, ulusal yargı kararlarını iptal edemeyeceğini ya da bunlar üzerinde düzeltme yapamayacağını hatırlatıyorlar. AİHM’nin yerleşik içtihadına nazaran kanıtların kabulü ve değerlendirmesi de öncelikli olarak ulusal mahkemelerin misyonu.
Ancak AİHM Yalçınkaya kararında Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi’nin (AİHS) adil yargılanma hakkıyla ilgili 6’ncı hususunun 1’inci paragrafı temelinde ihlale karar verdi. Bu unsurda “Herkes davasının, uygar hak ve yükümlülükleriyle ilgili uyuşmazlıklar ya da cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamaların temeli konusunda karar verecek olan, maddeyle kurulmuş, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, kamuya açık olarak ve makul bir müddet içinde görülmesini isteme hakkına sahiptir” tabirleri yer alıyor.
AİHM’nin genel olarak adil yargılama ya da hakkaniyete uygun yargılanma hakkını geniş bir çerçevede yorumladığını vurgulayan mahkeme kaynaklarına nazaran, bu hak adil bir karar elde etme hakkı değil. Yani, AİHM’nin adil yargılanma hakkının ihlaline dair kararları, ulusal mahkemelerin verdiği kararların yanlış olduğu manasına gelmiyor. Bu noktada, mahkemenin “Yüksel Yalçınkaya hakkında hükmedilen ceza yanlıştır” demediği belirtiliyor.
AİHM Yalçınkaya kararında tam olarak ne dedi?
AİHM açısından adil yargılamada öncelik “silahların eşitliği” ve bunun tamamlayıcısı olan “çekişmeli yargılama” unsurlarında yatıyor. Bu prensip mahkeme tarafından “taraflardan her birine, başka taraf karşısında açıkça zayıf bir duruma düşürülmediği şartlar altında, davasını savunabilmesi için makul fırsat verilmesi” olarak tanımlanıyor. Yani taraflar ortasında adil bir istikrar kurulması hedefleniyor.
AİHM’nin gözünde silahların eşitliği unsuru, “bir davanın taraflarının, sunulan delil ve bütün görüşler hakkında bilgi sahibi olma ve bunlarla ilgili görüş belirtebilmelerini” de kapsıyor. AİHM bu tespiti İsviçre’ye karşı açılmış Nideröst-Huber davasıyla ilgili 1997 yılında açıkladığı kararından bu yana lisana getiriyor. Bir öteki deyişle, savcıların mahkemelere sundukları görüşlerin başka tarafa verilmemesi silahların eşitliği prensibine ters, bu da AİHM açısından –yıllardır- adil yargılanma hakkının ihlali olarak bedellendiriliyor.
AİHM Yüksek Yalçınkaya kararında da “savcının mahkemeye sunduğu kimi kanıtların Yalçınkaya’ya gösterilmediğini, Yalçınkaya’nın bu nedenle kendisini gerektiği üzere savunamadığını, ulusal mahkemelerin kararlarının ByLock şifreli bildiri uygulamasından kaynaklanan kanıtlar konusunda kâfi gerekçelendirilmediğini” söylüyor. Tüm bunlar davanın Ocak 2023’te Strasbourg’da yapılan duruşmasında da gündeme gelmişti.
Mahkeme bu bağlamda, “Türk yargısının ByLock kanıtına yönelik tekdüze ve genel yaklaşım benimsemesinin bu suça dair ulusal hukukta yer alan gerekliliklerle bağdaşmadığına ve keyfi kovuşturma, mahkumiyet ve cezalara karşı tesirli garantiler öngören AİHS 7’nci hususun konu ve maksadına karşıt olduğunu” söylüyor.
Savunma hakkına hürmet vurgusu
Mahkeme kaynakları, AİHM’nin bir yargılamanın adil olup olmadığına karar verirken savunma haklarına saygıyı göz önünde bulundurduğuna da dikkat çekiyor. Yargılanan bireye kanıtların gerçekliğine itiraz etme ve kullanılmalarına karşı çıkma fırsatı verilip verilmediğini de inceliyor. AİHM, kanıtların kalitesi, elde ediliği şartlar ve bu şartların kanıtların gerçekliği ve güvenilirliği üzerinde kuşku doğurup doğurmadığına bakıyor. AİHM kararında “FETÖ/PDY”nin bir terör örgütü olup olmadığını ise sorgulamıyor. AİHM’nin 167 sayfalık gerekçeli kararında “FETÖ/PDY” kısaltması tırnak içinde dahi kullanılmıyor.
AİHM’nin yerleşik içtihadına nazaran, adil yargılanma hakkı ihlaline hükmedildiği hallerde, müracaatçının talep etmesi durumunda, ulusal mahkemeler önünde yine yargı kapsının açılması gündeme geliyor. Bu içtihat, öbürleri üzere, bütün Avrupa devletleri için geçerli. AİHM de kendi gündeminde benzeri 8 bin 500 belgenin bulunduğunun altını çizip en uygun tahlil yolunun kendisi değil, ulusal yargı olduğuna işaret ediyor. Yani Ankara’ya “bu sorunu içtihadım temelinde iç hukukta kendi belirleyeceğin usullerle çöz” diyor.
AİHM kararında Yalçınkaya’nın 50 bin euroluk maddi, 50 bin euroluk da manevi olmak üzere toplam 100 bin euro fiyatındaki tazminat talebine olumsuz karşılık verildi. Mahkemeye nazaran, adil yargılanma hakkının ihlaline dair karar kendi başına bir manevi tazminat oluşturuyor. AİHM, Yüksel Yalçınkaya’nın meslekten ihraç edilmesine dayalı maddi tazminat taleplerini ise destekten noksan olduğu gerekçesiyle geri çevirdi.
Bu açıdan AİHM’nin Yalçınkaya kararı usulen teknik bir ihlal olarak da ele alınabilir. Mahkeme ihlal tespitine neden olan sıkıntıların sistemsel nitelikte olduğunu, Türkiye’nin, bilhassa Türk yargısının “ByLock kanıtını ele alış bakımından bu sistemsel meseleleri çözmeye en uygun genel tedbirler alması gerektiğini” de kararlaştırdı.
Kararın Türkiye açısından yarattığı risk nedir?
Karar AİHM’nin 17 yargıçlı Büyük Dairesi tarafından verildiğinden itiraz hakkı bulunmuyor. Bahis, önümüzdeki haftalardan itibaren AİHM kararlarının infazının denetleyicisi pozisyonundaki Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi gündemine gelecek. Yalçınkaya ve gibisi davaların akıbeti Ankara’nın Bakanlar Komitesi’ne sunacağı hareket planında ortaya çıkacak.
AİHM kararları, tüm Avrupa devletleri için olduğu üzere Türkiye için de hukukî planda direkt bağlayıcı. Kararların yerine getirilme süreci Bakanlar Komitesi ile yürütülen diyalogla gerçekleşiyor.
Ankara hakkında AİHM’nin Osman Kavala kararını yerine getirmediği gerekçesiyle başlatılmış bir ihlal prosedürü bulunuyor. Komitenin, AİHM kararı gereği Kavala’nın hür bırakılmaması halinde Ankara’ya karşı alınacak tedbirler konusunda önümüzdeki haftalarda Avrupa Kurulu Parlamenter Meclisi’nin de dahil olacağı yeni bir süreç başlatması gündemde.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?