Asbest tehlikesine karşı hangi haklara sahibiz?
Asbest, Türkiye’de endüstrileşme sürecinin değerli bir kesimiydi. Pekala gayrette neden bu kadar geri kalındı?
Doğada bulunan lifli bir mineral olan asbest, 1800’lerden itibaren endüstriyel faaliyetlerde kullanılmak üzere yer altından yer üstüne çıkarılmaya başladı.
Asbest, ısıyı geçirmemesi, yanmaması ve içine konulduğu malzemeyi değerli ölçüde güçlendirmesi nedeniyle ölümsüz ve mucizevi bir lif olarak tanımlanıyordu. Bu nedenle başta inşaat dalı olmakla birlikte sanayinin çabucak her alanında epeyce tanınan bir kullanıma sahipti.
Özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra asbestin kullanımı önemli bir biçimde arttı ve endüstrileşmiş dünyanın temel gereci haline geldi. Kullanımdaki bu artışı, asbest maruziyetindeki artış ve asbestle alakalı çok sayıda hastalığın keşfedilmesi takip etti.
Yasaklar 19’uncu yüzyıl sonlarında başladı
1960’lı yıllarda araştırmacılar, mezotelyoma olarak isimlendirilen, akciğerlerde görülen ender kanser çeşidinde, asbestli olan İkinci Dünya Savaşı devri izolatörleriyle bağlı olarak, yaygın bir artış olduğunu anlamaya başladılar. Fakat asbest sanayisinin baskısı altında yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi uzun yıllar aldı. Birinci ölümcül asbest hadisesi, 1914 üzere erken bir tarihte bir Alman asbest fabrikasında çalışan 35 yaşındaki bir bayan personelde görülmüştü. Asbestin endüstrileşmiş ülkelerde kısıtlanması ya da yasaklanması ise 19’uncu yüzyılın sonlarını buldu.
Asbest şu anda 70’e yakın ülkede yasak. Türkiye’de ise birinci defa 2010 sonunda yasaklanmasına karşın uzmanlar hala bu yasağa uyulmadığı ve sıhhat tesirlerinin en az 30-40 yıl boyunca daha devam edeceği konusunda uyarıyor.
Peki dünyada asbestle uğraş nasıl başladı, Türkiye’de bundan alınması gereken dersler neler?
Türkiye’de değerli bir halk sıhhati sorunu olan asbeste karşı, belgeleme çalışması yapan birkaç tabip, kimyager, jeolog, avukat, etraf mühendisi, toplumsal bilimci ya da yakınını mezotelyomadan yitirmiş birey dışında kolektif bir gayret kelam konusu değil.
“Tabandan kazanılan bir mücadele”
Asbest maruziyeti konusunda uzun yıllardır belgeleme yapan Emekçi Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi (İSİG) gönüllüsü ve akademisyen Aslı Odman, asbestin farklı ülkelerde, farklı vakitlerde ve hallerde yasaklandığını belirterek, “Fransa ve İtalya’da önemli halk uğraşlarıyla, tabandan, çalışanların ve halkın gayretiyle yasaklanırken, mevzuat değişiklikleriyle yasaklayan ülkeler de var. Bunlardan biri de Türkiye” diyor.
Asbestin kullanımı, İtalya’da 1992, Almanya’da 1993, Fransa’da 1997, İngiltere’de 1999 yılında yasaklandı. Avrupa Birliği (AB) genelinde ise asbest yasağı 2005’te yürürlüğe girdi.
AB içerisinde hasta olanların, ölenlerin yakınlarının, bilhassa çalışanların, fabrikalarda çalışıp da bunun peşinde koşanların baskısıyla asbest yasaklandıktan sonra, Türkiye’de AB’ye ahenk süreci kapsamında, “Bunu da çeviri etmek gerekiyor” bakış açısıyla benzeri maddelerin çıkarıldığını lisana getiren Odman, asbest konusunda farkındalığın olmamasının en kıymetli nedenlerinden birinin bu olduğunu söylüyor.
Kullanmanın yasal olduğu ülkeler
Asbest konusunda ABD’de, yasak yerine, kısıtlayıcı önlemler mevcut. ABD Etraf Muhafaza Dairesi (EPA), 1989’da asbest içeren birtakım eserlerin üretimi, ithalatı, işlenmesi ve dağıtımına kısmi yasak getirirken ülkede asbest madenleri 2002 yılında kapatıldı. Bununla birlikte yüzde 1’e kadar asbest içeren birçok eseri ithal etmek ve kullanmak ülkede hala yasal.
Dünyada en fazla asbest üretimi yapan ülkeler ise Rusya, Kazakistan, Brezilya ve Çin olarak sıralanıyor.
Asbest ve Tehlikeli Atıklar Derneği üyesi ve Vonka Asbest Laboratuvarı Genel Müdürü Kenan Yıldız’ın DW Türkçe’ye verdiği bilgiye nazaran, bu ülkeler ortasında Rusya ve Kazakistan “yasal olmamasına rağmen” Türkiye’ye işlenmiş asbest ithalatı yapıyor.
Asbest, Türkiye’de de uzun yıllar endüstrileşme sürecinin değerli bir kesimi oldu. Bu periyotta kırlar kentlere asbest lifli çimentodan dökülen ACB ismi verilen su boruları ile bağlanırken, 2000’li yıllara kadar asbest içerikli çatı ve boru üreten yahut izolasyonunda asbest kullanılan çok sayıda fabrika mevcuttu.
Odman, “Türkiye’nin tüm kır-kent su çizgisi boruları, Vilayetler Bankası eliyle, çoğunlukla ithal asbest lifi işleyerek Erzincan, Niğde, Mardin, Yalova, Kartal vb. fabrikalarda kanser tehlikesi ile iç içe yaşatılan, kaydı hiçbir vakit tutulmayan meslek hastalıkları ile ürettirildi yahut ithal edildi” diyor.
Odman’a nazaran, Türkiye’de artık de yasal düzenlemelere karşın asbestli eserlerin kullanımı ve satışı devam ederken bir vakitler kentlerin göbeğinde olan asbestli üretim yapan içi boş fabrika binaları da kocaman bir sorun olarak karşımızda duruyor:
“Kartal’da asbestli çimento borular üretmiş bir fabrika var. Şu anda orası kentsel dönüşüm bölgesi. Yalova’da var, Manisa’da var. Daha biz bunların tam olarak pozisyonunu bile bilmiyoruz.”
Silahtarağa Elektrik Fabrikası üzere birtakım fabrikaların izolasyonunda asbest kullanıldığının, açılan davalar sonucu öğrenildiğini anlatan Odman, Türkiye’nin zelzele tehlikesini çok önemli bir asbest içeriği ile karşıladığını, bununla ilgili bilinçlendirme çalışmalarının artması gerektiğini vurguluyor.
Kentsel dönüşüm çalışmalarında da hem mahallî idareler hem de merkezi idare açısından kontrol eksiklikleri olduğunu vurgulayan Odman, “Asbest maruziyetine karşı kitlesel olarak çaba edilmesi gerekiyor. Bu uğraş olmadıkça daha doğmamış kuşaklarda 20-30 sene sonra kanserler ortaya çıkacak. Bu nedenle hepsinin davaya dönüşmesi gerekiyor” diyor.
Odman, asbeste maruziyete ait uğraşın mahallelerden başlamasının bu bahiste farkındalığı artıracağına işaret ediyor:
“Bu, yıkımın en azından biraz daha denetimli, biraz daha yavaş, biraz daha toz bastırma yapılarak, emekçilerin birazcık daha korunarak yapılmasını sağlayacaktır. Farkındalığın sadece rapor düzeyinde, basın açıklamasıyla değil, alana giderek meslek erbapları tarafından kurulması gerekiyor.”
Deprem bölgesinde de moloz döküm yerlerine ait çok önemli belgelemenin yapılması gerekiyor. Odman, “Açılan davalar, iş cinayeti davalarında olduğu üzere, iş cinayetinde yakınlarını kaybeden ailelerin verdiği türel uğraşta olduğu üzere bir sonraki mevti, bir sonraki kanseri engelleyebilir” diyor.
Fransa’da asbest 1997’de yasaklandıktan sonra, asbestli binalarda çalışan kamu vazifelileri, vergi memurları, öğretmenler, hatta oralarda okumuş öğrenciler açtıkları kolektif ya da ferdî davaları kazandılar.
Asbest kaygısına tazminat hakkı
Fransa’da asbest maruziyetine ait, hasta olmadan, hastalık tasasına dair de ferdi ve kolektif dava açıp kazanmanın mümkün olduğunu lisana getiren Odman, “Türkiye’de bunun için tasadan çok daha fazlası var” diyor.
Odman, Fransa’da kazanılan davaların Türkiye için de emsal oluşturduğuna işaret ediyor. Buna nazaran hem kentsel dönüşüm alanlarında, hem de sarsıntı bölgesinde yalnızca hastalananlar değil, asbeste bağlı kansere yakalanma tasası yaşayanlar da Fransa’da olduğu üzere tam yargı davası açabilir.
DW Türkçe’nin Etraf Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi ile işbirliği içerisinde gerçekleştirdiği araştırma, Hatay’da enkaz kaldırma çalışmaları sırasında ortaya çıkan asbestin, çadır, yaprak, meyve ve toprak yüzeyine bulaştığını ve araçlarla Gaziantep üzere kilometrelerce uzaklığa taşınabildiğini göstermişti.
Deprem bölgesinde yaşanan asbest maruziyetinde sorumlu kamu kurumlarının Hatay Valiliği, Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ve Afet ve Acil Durum İdaresi Başkanlığı (AFAD) olduğunu lisana getiren Odman, “Dava yolu açık” diyor.
Hatay’da birinci dava açıldı
Hatay Barosu’ndan Avukat Ecevit Alkan da DW Türkçe’ye, Hatay’da enkazlardan yükselen tozdan kendisinin de hastalandığını ve bununla ilgili şikayetçi olup tazminat davası açtığını belirtiyor.
Alkan, hastalanan depremzedelerin, bir tabip raporu ile AFAD, Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Hatay Valiliği üzere sorumlu kurumlar hakkında şikayetçi olma ve tazminat davası açma haklarının olduğunu söylüyor.
Almanya’da durum ne?
Asbest maruziyetine ait Fransa ve İtalya ile karşılaştırıldığında Almanya’da açılan davaların daha az olması ise dikkat çekiyor.
Aslı Odman’ın verdiği bilgiye nazaran, Fransa’da en son Şubat 2023’te Yargıtay’da alınan kararla, asbest içeren iş yerlerinde çalışanların gerek hasta olduğunda gerekse asbest kaynaklı kansere kapılma telaşı taşıdığında elde ettiği dava açma hakkı, oralarda çalışmış taşeron personellere de sağlanırken, Almanya’da asbeste bağlı hastalıklar konusunda açılan tazminat davalarında kısıtlayıcı bir duruş kelam konusu.
Öte yandan Almanya’da asbestin yasaklandığı 1993 yılından evvel yapılmış binalar için asbest envanter raporu istenirken, şayet rapor alınmazsa bina asbestli olarak kabul ediyor. Türkiye’de ise bina yıkımlarına dair yönetmeliğe nazaran üretim yılına bakılmaksızın, yıkılacak her bina için rapor isteniyor. Bu da Türkiye’nin yasalar manada Almanya’dan daha güzel, uygulama eksiklikleri dikkate alındığında ise pratikte daha berbat olduğunu gösteriyor.
Türkiye’deki tek emsal dava
Meslek hastalıkları konusunda ise Almanya Ulusal Asbest Profili’ne nazaran ülkedeki meslek hastalıklarının yarıdan fazlası asbestle ilişkilendirilirken, 1994-2017 yılları ortasında asbestle bağlı mesleksel hastalıklar sonucunda 34 binden fazla mevt kaydedildi.
Türkiye’de ise asbeste maruziyetten kaynaklı meslek hastalığı kabul edilen tek bir hadise bulunuyor. Emekli olduktan 19 yıl sonra kansere yakalanan, 2012 yılında da hayatını yitiren elektrik kaynakçısı Zafer Genç’in meslek hastalığından öldüğü, ailesinin uzun yıllar boyunca verdiği adalet gayreti sonucu 2022 yılında kabul edildi.