AYM-Yargıtay krizi: İktidarın ferdî müracaat planı ne?
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde (AİHM) Türkiye’ye karşı açılan davaları azaltmak emeliyle Anayasa Mahkemesi’ne ferdî müracaat yapılmasına imkan tanıyan yasal düzenleme, Can Atalay kararının akabinde tartışmaların odağında. İktidar, Anayasa Mahkemesi (AYM) ile Yargıtay ortasında krize neden olan”bireysel başvuru” sistemini değiştirmek için adım atmaya hazırlanıyor.
Ancak hukukçular, kişisel müracaat yetkilerinin daraltılması halinde AİHM’in AYM’yi tesirli iç hukuk yolu kabul etmeyebileceği ihtarında bulunuyor. Bu da AİHM’ye giden belgelerin tekrar artabileceği manasına geliyor.
AYM’ye kişisel başvuruyu mümkün kılan düzenleme 12 Eylül 2010 Anayasa değişikliği referandumu sonrasında uygulamaya girmişti. O devir başta AYM, Yargıtay, Danıştay ve Yargıçlar Savcılar Yüksel Heyeti (HSYK) üzere yüksek yargı kurumları iktidara karşı muhalif bir çizgi sergiliyordu. İktidar, yüksek yargı organlarından gelen açıklamaları “vesayet” olarak nitelendirerek yüksek yargıya ait Anayasal değişikliklerinde koz olarak kullandı.
Bu hedefle artık “terör örgütü” kabul edilen Gülen yapılanmasının da desteklediği iktidar, Anayasa değişikliğini gerçekleştirdi. Bu değişiklik sonucunda Gülen yapılanması, başta şimdiki Yargıçlar Savcılar Şurası (HSK) olmak üzere yargıda gücünü pekiştirdi. Anayasa değişikliği ile bilhassa AİHM’e gidecek binlerce evrakın filtrelenmesi için “bireysel başvuru” sistemi hayatı geçirildi. Sistem, birinci olarak 23 Eylül 2012’de uygulanmaya başlandı.
Hukukçular planlanan değişiklikle ilgili ne diyor?
Bireysel müracaatın o devirde AİHM’ye gidişin önünün kesilmesi maksadıyla çıkarıldığını anımsatan insan hakları hukuku uzmanı Avukat Kerem Altıparmak ise DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, yapılmak istenen değişikliklerin sonuçları konusunda ihtarlarda bulundu. AİHM’nin “hak ihlali yaşadığını tez eden kişi hakkında olumlu karar verilmesi, onun mağdur sıfatının kaldırılması için tek başına kâfi değil. Eski hale getirme halinde karar uygulanmalı” biçiminde içtihadı olduğuna dikkat çeken Altıparmak, bu durumu “müebbet mahpus cezası almış birine hak ihlaliyle birlikte 5 milyon TL tazminat verilmesinin yetmeyeceği” biçiminde anlattı.
Türkiye’de yaklaşık 11 yıldır ferdî müracaat sisteminin uygulandığına işaret eden Altıparmak’a nazaran, bu içtihat göz önünde bulundurulduğunda tesirleri kısıtlanırsa AİHM için AYM tesirli bir iç hukuk yolu olmaktan çıkacak.
Yaşanmakta olan krizde iktidarın uzun vadede bir Avrupa Kurulu niyeti olabileceğini düşünen Altıparmak, ikili bir krizin yaklaştığını belirterek şunları söyledi:
“Osman Kavala’yı hala tahliye etmiyorlar. İhlal kararı çıkalı 16 ay oldu. Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi; AYM’den, Yargıtay’dan bir karar çıkar mı diye oyalandı. Artık bir şey çıkmayacaksa Avrupa Kurulu bir şey yapacak. Öteki yandan AİHM’in Yalçınkaya kararı var. Orada da 8 bin 500 belge bekliyor. Yalçınkaya kararı uygulanmayacaksa evrak sayısı 20 bini aşar. Bu nedenle büyük bir kriz geliyor. Tahminen iktidar, AYM’nin önünü alarak AİHM’yi kilitlemeyi bir strateji olarak hesaplıyor olabilir.”
AİHM’de zati Türkiye aleyhinde 25 bin belge bulunduğunu kaydeden Altıparmak, “AYM’nin barajı işe yaramazsa AİHM, Türkiye’den gelen 50-60 bin belge ile baş edemez. Bu evraklar direk AİHM’ye sarfiyat. Bu durum, Türkiye’nin Avrupa Kurulu alakalarını etkileyecek önemli sonuçlar ortaya çıkaracak” dedi.
Prof. Dr. İhtilal Güngör: AYM’nin kararı bağlayıcıdır
AYM’nin yine yargılama yetkisinin kısıtlanıp hak ihlali kararlarının sadece tazminatla sonlu tutulmasının, ferdî başvuruyu büsbütün fonksiyonsuz hale getireceği görüşünde olan Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İhtilal Güngör de AİHM’nin sadece tazminat vermediğini, yerine nazaran yine yargılama kararı verdiğine işaret etti.
Uygulamada AYM’ye yönelik “süper temyiz mahkemesi” tenkitlerine hak verecek kararlar çıktığını anlatan Günör, bu bahiste Yargıtay’ı da eleştirdi. Güngör, “Sonuçta Yargıtay da pek çok belgeyi gereği üzere titiz bir halde incelemeden onandığı için ortaya çıkan bu boşluğu AYM kişisel müracaat yoluyla gidermeye çalıştı” dedi.
“Mahkemeler ortasına astlık-üstlük alakası olamaz” kelamını yanlış bulan Prof. Dr. Güngör, tersine mahkemeler ortasında hiyerarşi olduğunu, AYM’nin kişisel müracaatta verdiği ihlal kararlarına Yargıtay’ın direnmesinin mümkün olmadığını kaydetti. Güngör, “Bireysel müracaat sonucunda verilen kararlar da isimli yargıyı da bağlar. Buna direnmek mümkün değil. Mahkeme kararları yanlışsız olduğu için değil bağlayıcı olduğu için uygulanır. Buna uyulmaması, anayasaya muhalif hareket etmekten öbür bir mana tabir etmez” formunda konuştu.
AYM’deki kişisel müracaat maddesi
Anayasa’nın tartışmaya neden olan 148. hususunda ise AYM’ye verilen ferdi müracaat yetkisi şöyle tanımlanıyor:
“Herkes, Anayasa’da teminat altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi (AİHS) kapsamındaki rastgele birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği savıyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilir. Müracaatta bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması koşuldur. Ferdi müracaatta, kanun yolunda gözetilmesi gereken konularda inceleme yapılamaz. Kişisel müracaata ait tarz ve temeller kanunla düzenlenir.”
Anayasa değişikliğinin husus münasebetinde, neden AYM’ye kişisel müracaat yetkisi verildiği açıkça anlatılıyor.
AİHM’de her yıl Türkiye’ye karşı çok sayıda dava açıldığı ve Türkiye’nin pek çok davada tazminata mahkûm edildiği anımsatılan münasebette, ferdî müracaat sistemi sayesinde AİHM’e gitmeden hak ihlaline uğradıklarını söyleyenlerin değerli bir kısmının ortadan kaldırılacağı belirtiliyor. Münasebette, “Böylece Türkiye aleyhine açılacak dava ve verilecek ihlal kararlarında azalma olacağı kıymetlendirilmektedir. Bu prestijle, Türkiye’de de güzel işleyen bir kişisel müracaat sisteminin kurulması, haklar ve hukukun üstünlüğü temelindeki standartları yükseltecektir” deniliyor.
Anayasa münasebetinde, ferdi müracaatın Türkiye açısından bir faydası da şöyle söz ediliyor:
“Türkiye’de ferdi müracaat yolunun kabul edilmesi, bir yandan bireylerin sahip oldukları temel hak ve özgürlüklerin daha düzgün korunmasını sağlayacak, öte yandan da kamu organlarını, Anayasaya ve kanunlara daha uygun davranma konusunda zorlayacaktır. Bu gayelerle yapılan değişiklikle, ferdi hak ve özgürlüklerin korunması ve teminat altına alınması için vatandaşlara kişisel müracaat hakkı tanınmakta ve Anayasa Mahkemesi’ne de bu müracaatları inceleme ve karara bağlama vazifesi verilmektedir.”
Gerekçede ayrıyeten, ferdî başvuruyla”Anayasa Mahkemesi’ne özgürlükleri müdafaa ve geliştirme misyonu yüklendiği” söz ediliyor.
Bireysel müracaatın sonları ne?
Diğer yandan Anayasa’da ve AYM’nin kuruluş kanununda ferdî müracaata hudut çiziliyor. Anayasa’nın 148. hususundaki “Bireysel müracaatta, kanun yolunda gözetilmesi gereken konularda inceleme yapılamaz” tabirine işaret edilen münasebette, bununla öteki yüksek yargı organları ile AYM ortasındaki mümkün misyon uyuşmazlıklarının ortaya çıkmasının önlenmesinin amaçlandığı kaydediliyor.
Yasada ise müracaat sistemine “İhlale neden olduğu ileri sürülen süreç, hareket ya da ihmal için kanunda öngörülmüş idari ve yargısal müracaat yollarının tamamının kişisel müracaat yapılmadan evvel tüketilmiş olması gerekir” halinde sınırlaması getirildi. Ayrıyeten yasama süreçleri ile düzenleyici idari süreçler aleyhine direkt ferdî müracaat yapılamayacağı üzere Anayasa Mahkemesi kararları ile Anayasanın yargı kontrolü dışında bıraktığı süreçlerin de kişisel müracaatın konusu olamayacağı vurgulandı. Tekrar kanunda, “yerindelik kontrolü yapılamaz, idari hareket ve süreç niteliğinde karar verilemez” formunda bir sınırlama yer alıyor.
Vatandaşlara tanınan kişisel müracaat hakkından kamu hukukî bireyleri ise yararlanamıyor.
AYM’ye kişisel müracaat sistemi nasıl çalışıyor?
Temel bir hakkı ihlal edilenler, iç hukuk yolunu tamamladıktan sonra Anayasa Mahkemesi’ne dilekçe ile ferdî müracaatta bulunabiliyor. AYM’de müracaatları incelemek için lider ve dört üyenin vazife yaptığı iki farklı kısım misyon yapıyor. Bu kısımlar altında ise kurullar çalışıyor. Bir üyenin başkanlığını yaptığı bu komiteler, kabul edilebilirlik kriterlerini açıkça taşımayan müracaatları ele yetkisine sahip. Bu evreyi geçen evraklar, kısımların önüne gidiyor. AYM Birinci yahut İkinci Kısım, niteliğine nazaran müracaatlarda karar vermeyip belgeyi Genel Kurul’a da sevk edebiliyor. Genel Şura, 15 üyenin bir ortaya gelmesiyle salt çoğunlukla karar alıyor.
Bireysel müracaat karara bağlanmadan evvel Adalet Bakanlığı’nın görüşünün alınması da yasal mecburilik.
Mahkeme, yasaya nazaran temel inceleme sonunda, müracaatçının hakkının ihlal edildiğine ya da edilmediğine karar verebilir. İhlal kararı verilmesi hâlinde ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılması için yapılması gerekenler de sıralanıyor.
AİHM’de Türkiye aleyhindeki davalar artıyor
Sistem, 11 yıl uygulanıyor. Lakin yıllar içinde AİHM’de Türkiye aleyhinde açılan dava sayısı da AYM’deki ferdi müracaat sayısı da süratle artıyor. Adalet Bakanlığı’nın bilgilerine nazaran sistemin uygulanmaya başlanmasıyla birlikte 2012 yılı sonunda AİHM’de Türkiye aleyhine yapılan müracaat 16 bin 876’yken, 2015’te bu sayı 8 bin 488’e düştü. Fakat 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde AİHM’deki evrak sayısında artış meydana geldi. 31 Aralık 2021 tarihi itibariyle sayı 15 bin 251’e yükseldi. 2021’de Türkiye aleyhine 76 ihlal kararı çıktı. Böylelikle Türkiye, o yıl Rusya, Ukrayna ve Romanya’dan sonra 4. sırada yer aldı.
Geçen yıl ise AİHM’de Türkiye aleyhine açılan toplam evrak sayısı 20 bin 100’e çıktı. Türkiye en çok aleyhinde başvurulan ülkeler ortasında 4. sıradaki yerini korurken, 2022’de 73 ihlal kararı verildi.
AYM’de 551 bin dava açıldı
Anayasa Mahkemesi’ne birinci müracaat, 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren yapıldı. 2012’de müracaat sayısı bin 342’yken 2013’te 9 bin 897 müracaat yapıldı. 2014 ve 2015’te 20’şer bin olan müracaat sayısı darbe teşebbüsünün yaşandığı 2016’da 80 bini aştı. En fazla müracaat 2022’de 109 bin 779 ile olurken, bu yıl ise (30 Eylül) 80 bin 218 ferdi müracaat yapıldı. 2012’den bu yana 11 yılda yapılan toplam müracaat sayısı ise 551 bin 156 oldu.
Bu müracaatlarda toplam 70 bin 364 hak ihlali kararı verildi. İhlal kararlarının yarısı, yani 35 bin 407’si geçen yıl verildi. En çok ihlal ise makul müddette yargılanma hakkına ait oldu. Toplam ihlallerin yüzde 79’u yani 56 bin 443’ü bu hakka yönelik verildi. 3 bin 566 ihlal kararı, adil yargılanma hakkına ait, 3 bin 519 tabir özgürlüğüne ait verildi. Can Atalay müracaatında da örneği verilen “kişi hürriyeti ve güvenliği” hakkına ait bugüne kadar 294, seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkına ait ise 15 hak ihlali kararı çıktı.
Halen AYM önünde yaklaşık 130 bin derdest evrak bulunuyor.
İktidarın gözü AYM Kanunu’nun 50. maddesinde
AYM’nin kuruluş ve yargılama yollarını düzenleyen 6216 sayılı Kanun’un 50. hususunda ihlalin giderilmesi için AYM’ye “yeniden yargılama” yetkisini düzenliyor. Kanunda, bu durum şöyle tabir ediliyor:
“Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararından kaynaklanmışsa, ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldırmak için yine yargılama yapmak üzere belge ilgili mahkemeye gönderilir. Tekrar yargılama yapılmasında hukuksal fayda bulunmayan hâllerde müracaatçı lehine tazminata hükmedilebilir yahut genel mahkemelerde dava açılması yolu gösterilebilir. Yine yargılama yapmakla yükümlü mahkeme, Anayasa Mahkemesinin ihlal kararında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldıracak formda mümkünse evrak üzerinden karar verir.”
AYM’nin Can Atalay kararı sonrasında oluşan krizde Yargıtay da AYM’nin “yeniden yargılama” yetkisinin daraltılmasına ait bir düzenleme istiyor. Bu yolla hak ihlali kararlarının sırf tazminat kararıyla yetinilmesi talep ediliyor. Böylelikle AYM’nin hak ihlali vermesinin akabinde yine yargılama yoluyla davaların sil baştan ele alınmasının önüne geçilmek isteniyor. Basına yansıyan haberlerde, iktidarın benzeri bir düzenleme için çalıştığı tabir ediliyor.
AYM’nin bilinen hak ihlali kararları
Bugüne kadar AYM, birçok hak ihlali kararında Türkiye’nin yaşadığı krizlere “çözüm” üretti. İktidar ve Gülen yapılanmasının “ortak olduğu” periyotta başlatılan ve kumpas olarak nitelendirilen 237 sanıklı Balyoz davasında verilen hak ihlali kararının akabinde tutuklu askerler tahliye olabildi. Emsal karar, Ergenekon davasında İlker Başbuğ ve Mustafa Balbay üzere isimler lehine verildi. Periyodun MHP milletvekili Engin Alan da AYM kararıyla tahliye edildi.
2015’te MİT TIR’larına ait imgelerin yayınladıkları gerekçesiyle tutuklanan gazeteciler Can Dündar ve Fazilet Gül AYM’den çıkan kararın akabinde özgürlüklerine kavuştu.
“Bu suça ortak olmayacağız” başlıklı açıklama yapan barış akademisyenlerinin Terörle Uğraş Kanunu kapsamında cezalandırılması da hak ihlali olarak nitelendirildi. Bu kararın akabinde akademisyenlerin yargılandığı davalarda beraat kararı çıktı ve kimileri misyonlarına dönebildi. Öteki yandan haberlere ait erişim manisi kararları ile gazetelere uygulanan reklam yasağı kararı aleyhinde de AYM’den hak ihlali kararları çıktı. AYM, sorunun maddeden kaynaklandığını belirterek Meclis’ten tahlil istemişti.
AYM, birtakım mahkemelerin bayan avukatların türbanla duruşmaya katılamayacağına ait kararları üzerine de hak ihlali kararı vererek bu uygulamaya son verdi. 2014’te bu bahiste din ve vicdan hürriyetinin ihlal edildiğine hükmedildi.
Cezaevinde tutuklu bulunan Enis Berberoğlu ve Ömer Faruk Gergerlioğlu lehine verilen kararlar sonrasında bu vekiller tahliye oldu. Yeniden gazeteci-yazar Mehmet Altan ve Şahin Alpay lehinde verilen hak ihlali kararları da mahallî mahkemelerin bir mühlet direnmesinin akabinde uygulanmıştı.
Bu ortada AYM, Seyahat davasında tutuklu bulunduğu sırada Osman Kavala’nın ferdî müracaatında ise hak ihlali kararı olmadığına hükmetti.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?