Barbie: Feminist ikon mu, yoksa toksik hoşluk ideali mi?
Sinema dünyasında aylardır heyecanla beklenen “Barbie” sineması, izleyicileri ana karakterin bir nevi doğuşuna götürüyor. ABD’li direktör Greta Gerwig imzalı sinemada Margot Robbie’nin canlandırdığı Barbie, çölün ortasında adeta ihtişamlı bir abide üzere duruyor. Etrafında ise oyuncak bebeklerle oynayan küçük kızlar. Barbie’nin bir göz kırpması ile, Richard Strauss’un şatafatlı müziği eşliğinde küçük bir kız o ana kadar oynadığı oyuncak bebeği parçalayıp uzayın derinliklerine fırlatıyor. Stanley Kubrick’in 1968 tarihli unutulmaz bilimkurgu klasiği “2001: Bir Uzay Destanı”ndaki (2001: A Space Odyssey) ikonik giriş sahnesi “İnsanlığın Şafağı”na gönderme yapan bu sahne, Barbie’nin gelişi ile oyuncak dünyasında da yeni bir çağın başladığına işaret ediyor.
Dünyanın en tanınan oyuncak bebeği
“Barbie’nin Annesi” olarak da bilinen Ruth Handler de onun tam da bu türlü bir çığır açmasını hayal etmişti aslında. Handler, kızının ve arkadaşlarının, gelecekteki annelik rollerine hazırlanmak için klasik bir oyuncak bebekle oynamalarını istemiyordu. Dünya çapında en çok satan oyuncaklardan biri haline gelecek olan Barbie’yi genç, özgüvenli, meslek sahibi ve cazibeli bir bayan olarak tasarladı. Halbuki Barbie’nin dünyaya gözlerini açtığı 1959 Amerika’sında, şimdi bayanların çalışıp para kazanması çok yaygın ve kabul gören bir olgu değildi.
ABD’li Ruth Handler (1916-2002), kadın-erkek herkesin aile bütçesine katkıda bulunmak zorunda olduğu Polonya kökenli bir Yahudi göçmen aileye mensuptu. Kocası Elliot ve teşebbüsçü Harold Matson ile birlikte 1945 yılında bir garajda “Mattel” şirketini kurdu. Üçlü, birinci başta fotoğraf çerçeveleri ve bebek meskeni mobilyaları üretti. Bebek mobilyaları yeterli sattığı için, çeşitli oyuncakların üretimine de başladılar ve bu alanda uzmanlaştılar. Küçük üretim atölyesi, vakitle dünya çapında dev bir şirket haline geldi. Bunda hiç kuşkusuz en değerli hisse sahibi, dünyanın en tanınan oyuncak bebeği haline gelecek olan Barbie oldu.
Barbie’nin sloganı: “Sınırsız potansiyelin var”
Barbie, tıpkı onu tasarlayan Ruth Handler üzere başarılı bir meslek yaptı. O yıllarda yaygın olduğu üzere klasik konut bayanı değil, tabip, pilot, astronot ve ABD Lideri rollerine büründü. Mattel oyuncak firmasının reklamlarında daima olarak, Barbie ile her kız çocuğunun içindeki “sınırsız potansiyelin” harekete geçirildiği vurgulandı ve vurgulanıyor.
Aynı vakitte koyu bir Barbie hayranı olan ABD’li muharrir Susan Shapiro, oyuncak bebeğin, kız çocuklarına şu bildirisi vermeye çalıştığını belirtiyor: “Çocuk yetiştiren bir anne olmak zorunda değilsin. Hatta evlenmek zorunda değilsin. Babanın ya da kocanın sana bakmasına da muhtaç değilsin. Kendi başının dermanına bakabilirsin. İstediğin her şey olabilirsin. Yüzlerce meslek seçeneğin olabilir!”
Barbie’nin kendi konutu ve arabası var. Otomobilin yolcu koltuğuna oturmasına müsaade verilen sadık erkek arkadaşı Ken ise 1961’de ona eşlik etmeye başladı. Lakin Ken, hiçbir vakit Barbie’nin sahip olduğu cazibe ve popülariteye erişemedi. Gerçekten Barbie sinemasında Ken’i canlandıran Ryan Gosling de bu durumdan şikâyetçi: “Ne yaparsam yapayım, daima iki numarayım. Ben yalnızca Ken’im.”
Tartışmalı bebek
Ruth Handler’ın, kızı Barbara’nın ismini verdiği bebeğin, “çalışan ve ekonomik bağımsızlığa sahip güçlü bir kadın” profili sergilemesi, yüklü olarak muhafazakâr anlayışın hâkim olduğu 1950’ler ve 1960’ların başında, tutucu kesitler tarafından bir “provokasyon” olarak görülüyordu. Tekrar de Barbie, feminist etraflarda bugüne kadar pek prestij görmedi. ABD’li müellif ve feminist Jill Filipovic’e nazaran Barbie, “sağlıksız bir ülkü bayan imajı” çiziyor. Ona nazaran Barbie figürü, “çekici, âlâ ve asil bir bayanın nasıl olması gerektiğini” dayatmaya çalışıyor.
Uzun bacaklar, incecik bel, her vakit fit ve bakımlı bir görünüm! Barbie bebeklerle birlikte bu kelamda “ideal hoşluk normu” çocuk odalarına kadar girdi. DW’ye konuşan kültür bilimci Elisabeth Lechner bu normu “Genç, beyaz, bakımlı, manisiz, kapitalist dünyada her daim aksiyona ve muvaffakiyete hazır bir genç bayan profili” diye özetliyor. Araştırmaların da ortaya koyduğu üzere, çizilen bu imaj, kız çocuklarında vücutlarından rahatsız olmayı tetikleyebilecek son derece tehlikeli ve tartışmalı bir hoşluk olgusuydu.
Barbie ve çeşitlilik
Mattel, bu tenkitlere duyarsız kalmadı ve eser yelpazesini genişleterek çeşitliliği artırdı. Artık farklı beden ölçülerine sahip, protez bacaklı, tekerlekli sandalyede oturan, kemoterapi gören ve Down sendromlu Barbie’ler de var. Vücut imgeleri ve vücut olumluluğu konusunu inceleyen Elisabeth Lechner’e nazaran bu durum temel sorunu değiştirmiyor: “Artık olumlu kastedilen objeleştirme biçimlerinin, yani dış görünüşe yönelik olumlu iltifatların bile bayanlara her vakit yalnızca dış görünüşlerinin kıymetli olduğunu hatırlattığını kanıtlayan çalışmalar var.”
İlk siyah Barbie
Çeşitliliğe yönelik birinci adım, derin ırk çatışmalarının ABD’yi sarstığı 1960’larda atıldı. Vatandaşlık hakları savunucusu ve siyahların verdiği uğraşın sembol ismi Martin Luther King’in suikasta kurban gittiği yıl, Barbie kozmosuna “Christie” ismi verilen birinci siyah bebek dahil oldu.
1980’e kadar Barbie olarak isimlendirilmesine müsaade verilmedi. Yeniden de o devirde pek çok renkli ciltli bayan için “siyah Barbie” bir zaferin simgesiydi: Afro-Amerikan kökenli bayanların da hoş, göz alıcı ve başarılı olabileceklerinin deliliydi.
Barbie sürdürülebilir bir oyuncak mı?
Bir oyuncak bebek, kolay bir oyuncaktan çok daha fazlasıdır. Bir çocuk için kimlik figürü olabilir, hatta gelecekteki olağanlık ve hoşluk imajını şekillendirebilir. Bu nedenle, muhtemelen dünyanın en çok satan bebeği olan Barbie’nin bugün hâlâ tartışma konusu olması da pek şaşırtan değil. Tenkit ve tartışmalar genelde üç ana hususa odaklanıyor: Güçlü görünme zaruriliği, hoşluk takıntısı ve sürdürülebilirlik.
Barbie bebeklerin ve aksesuarlarının üretiminde büyük oranda plastik kullanılıyor. “The Conversation” medya ağına nazaran, ABD’li araştırmacılar, her bir bebeğin iklime ne kadara mal olduğunu hesapladı: 182 gramlık bir Barbie, plastik üretimi, eser imalatı ve nakliyesi dahil olmak üzere yaklaşık 660 gram karbon emisyonu üretiyor.
Üretici firma Mattel, Barbie’nin altmış yılı aşan tarihinde, pazarlamayı her vakit akla yatkın bir biçimde çağa uyarladı. Bu kapsamda yaptığı en son atılımlardan biri de “geri dönüştürülmüş plastikten üretilmiş Barbie” oldu. Firma böylelikle, en azından sürdürülebilirlikle ilgili tenkitlere duyarsız kalmadığını gösterdi.
Onlarca farklı konsepte uygun varyantları bulunan ve daima bir aktifliğin odağında yer alan Barbie, muhtemelen dünyanın “en çalışkan ve beğenilen oyuncak bebeği” pozisyonunda. Vaktin ruhuna ve farklı akımlara nazaran daima güncellenen Barbie’de değişmeyen tek şey ise asla yaşlanmaması. Cilt rengi ne olursa olsun; Barbie “sonsuza kadar genç kalmayı” başaracak üzere görünüyor.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl sansürsüz ulaşabilirim?