Besin fiyatlarında ‘kış’ alarmı
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü (FAO) datalarına nazaran, global besin fiyatları ağustosta iki yılın en düşük düzeyine indi. Dünyada ağustosta et, süt, ayçiçek yağı, tahıl fiyatları gerilerken, yalnızca şeker ve pirinç fiyatları arttı. Global çapta ticareti yapılan besin eserlerinin memleketler arası fiyatlarındaki aylık değişiklikleri izleyen FAO Besin Fiyat Endeksi, ağustosta bir evvelki aya nazaran yüzde 2,1, bir evvelki yılın birebir ayına nazaran yüzde 12 düşüşle 121,4 puana geriledi.
36 aydır kesintisiz yükselişte
Türkiye’de ise gerek üretim, lojistik ve güç maliyetleri gerekse son 20 yılda giderek azalan çiftçi nüfusu nedeniyle yaşanan besin enflasyonu, fiyatların düşüş eğiliminde olması gereken yaz aylarında bile artışını sürdürdü. Böylece Türkiye’de besin fiyatları 36 aydır aralıksız zamlanmaya devam etti.
Son açıklanan 2023 Ağustos periyoduna ilişkin TÜİK Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE), bir evvelki aya nazaran yüzde 9,09, bir evvelki yılın birebir ayına nazaran ise yüzde 58,94 olarak açıklandı. TÜİK, Ağustos 2023 devrindeki besin enflasyonunu ise yüzde 72,9 olarak açıkladı.
Üretim maliyetleri artıyor
Bununla birlikte son açıklanan ziraî girdi fiyat endeksi de besin fiyatlarındaki yükselişin önümüzdeki aylarda da süreceğini gösteriyor. Bilhassa ziraî üretimin azaldığı kış aylarında besin fiyatlarındaki artışın hızlanması bekleniyor. TÜİK datalarına nazaran, Ziraî Girdi Fiyat Endeksi (Tarım-GFE) temmuzda aylık bazda yüzde 6,54 artarken, yıllık bazda yüzde 34,32 yükseldi. Böylece Tarım-GFE’de on iki aylık ortalamalara nazaran yüzde 69,23 artış gerçekleşmiş oldu.
Aylık artışın yüksek olduğu alt kümeler sırasıyla yüzde 23,76 ile güç ve yağlar ve yüzde 18,80 ile veteriner harcamaları oldu. Bir evvelki yılın birebir ayına nazaran artışın yüksek olduğu alt kümeler ise sırasıyla yüzde 95,89 ile veteriner harcamaları ve yüzde 89,23 ile öbür mal ve hizmetler oldu.
“Kış aylarında fiyatlar daha da artacak”
DW Türkçe’ye konuşan tarım uzmanı Ali Ekber Yıldırım’a nazaran, Tarım Girdi ÜFE’deki sert artış önümüzdeki devirde fiyatlar açısından belirleyici olacak. TÜİK’in son açıkladığı ziraî girdi enflasyonu verisinin temmuz ayına ilişkin olduğuna işaret eden Yıldırım, “Üretici enflasyonu ağustos ve eylül ile birlikte daha da yükselecek. Zira son 3 ayda en temel kalemler olan mazot, güç ve gübrede yüzde 100’ün üzerine çıkan fiyat artışları oldu. Hasebiyle kış aylarına girerken, besin fiyatlarında artış yaşanmaması mümkün değil” diyor.
“Yıl sonunda besin enflasyonu yüzde 80’leri bulur”
Bununla birlikte yaz periyodundaki tarla üretiminin önümüzdeki aylarda mevsim kurallarının tesiri ile yerini sera üretimine bırakacağına işaret eden Yıldırım, “Böylelikle de hem girdi fiyatlarının artması hem de üretimin azalması nedeniyle fiyatlar üst istikametli gidişini sürdürecek. Yalnızca ziraî üretimde değil, bu eserlerin lojistiğinde de mazot ve akaryakıt kullanıldığı için besin eserlerindeki artışlar kaçınılmaz olacak” diye konuşuyor. Enflasyonda yıl sonu varsayımının resmi makamlar tarafından bile yüzde 65’lerde gösterildiğini kaydeden Yıldırım, “Genelde besin enflasyonu genel enflasyonun 10 puan üzerinde olur. Yani yıl sonunda besin enflasyonunun en az yüzde 75-80’ler seviyesinde seyredeceğini söyleyebiliriz” halinde konuşuyor.
Türkiye’de besin fiyatları neden düşmüyor?
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video
“Girdi maliyetleri 10 yılda 20 kat yükseldi”
Türkiye Personel Sendikaları Konfederasyonu (Türk-İş) Ankara’da dört kişilik bir ailenin yapması gereken besin harcamasının eylül ayında aylık yüzde 9,31 arttığını, yıllık artışın ise yüzde 84,04 oranında gerçekleştiğini açıkladı. Türk-İş hesaplamalarına nazaran; 2021 Ocak’tan 2023 Eylül ayına 4 kişilik ailenin aylık besin harcaması meblağı 5 katına çıktı.
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Ziraat Mühendisleri Odası Lideri Hasan Murat Kapıkıran’a nazaran, Türkiye’deki besin enflasyonunu sırf son birkaç yıldaki maliyet artışları ile açıklamak mümkün değil. Türkiye’de yaklaşık son 10 yıldır girdi fiyatlarındaki artışın istikrarlı biçimde devam ettiğine işaret eden Kapıkıran, “Girdi maliyetlerindeki artış son 10 yılda 20 kata yakın gerçekleşti. Bir çuval 2gübre 50 TL’lerden şu anda 800-900 TL’lere çıktı. Mazot fiyatları 40 TL’nin üzerine çıktı. Yapılan desteklemeler bu maliyetlerini karşılamaktan çok uzak” diyor.
“Çiftçiler üretimden uzaklaşıyor”
Üretim maliyetlerinin artması ile neredeyse ziyanına üretim yapan çiftçilerin yeni eser ekmekten uzaklaşmaya başladığına da dikkat çeken Kapıkıran, “Üretim yapan çiftçiler örgütsüz olduğu için aracı ve alıcı firmaların önerdiği düşük fiyatları kabul etmek zorunda kalıyor. Bu durum piyasadaki arz ölçüsünü olumsuz etkilerken, market ve pazarlarda fiyatların çok daha süratli yükselmesine neden oluyor. Hükümet piyasada arz eksikliği nedeniyle fiyatı çok artan eserlerde ithalat yoluna gidiyor fakat bu yalnızca çok kısa vadede gereksinimi giderse de sorunu çözmez. Bilakis üreticiyi tarımdan daha da uzaklaştırıyor” halinde konuşuyor.
Kapıkıran, yaklaşan kış periyodunda bilhassa besin eserlerindeki üretimin azalması ve stok ölçülerinde düşüş olması nedeniyle, çabucak hemen tüm besin eserlerinde fiyat artışlarının devam edeceğini belirtiyor.
Yağışların azalması da etkili
Gıda enflasyonunun artmasında ziraî üretim için hayati kıymetteki yağışların geçmiş yıllara nazaran azalmış olması da tesirli oldu. Meteoroloji Genel Müdürlüğü bilgilerine nazaran, Marmara Bölgesi’nde ağustos yağışları geçen yılın tıpkı periyoduna nazaran yüzde 90 azaldı.
Bölgenin 1 Ekim-31 Ağustos ortasındaki tarım döneminde yağışlar, normaline ve geçen yılın tıpkı periyoduna nazaran yüzde 23 düştü. Bu devir “su/tarım yılı” yağışları, Edirne, Tekirdağ ve Çanakkale etraflarında yüzde 40’a ulaşan oranda geriledi. Bu periyotta Tekirdağ’ın son 60 yılın, Edirne’nin ise son 59 yılın en düşük yağışını aldığı belirlendi.
“Tarım dayanakları yetersiz kaldı”
Öte yandan hükümet eylül ayı ortasında 2023 yılı için geçerli olacak ziraî takviyeleri açıkladı. Lakin ziraî üretimin en değerli kalemlerinden biri olan gübrede geçen yıla nazaran artış yapılmazken, mazot takviyesinde ise dekar başına 2 lira ile 95 lira ortasında değişen oranlarda artış yapıldı. Fark ödemesi yapılan 17 eserden 7’sinde takviye ölçüsü geçen yıla nazaran artırılırken, 10 eserde ise rastgele bir artış yapılmadı.
15 Eylül’de açıklanan tarım takviyelerinin yetersiz kaldığını belirten Ali Ekber Yıldırım, bilhassa çiftçinin en kıymetli masraf kalemlerinin başında gelen mazotta takviyelerin gereksinimi karşılamaktan çok uzak olduğunu söylüyor. Yıldırım, şu değerlendirmede bulunuyor:
“Destek kapsamında mazot dayanağı nadasa bırakılmış yerlerde dekar başına 2 TL olarak belirlendi. Ekilen biçilen yerlerde ise mazot dayanağı 95 TL oldu. Bununla lakin 2 litre mazot alınabiliyor. Gübrede ise hiçbir artış olmadı, geçen yılki takviye tıpkı kaldı. Bunlara bakınca çiftçi girdi bazında desteklenmesi gerekirken, bu yapılmadı. Çiftçi de ‘üretmesem daha mı güzel olur’ diye düşünmeye başladı.”
“Gıda enflasyonu yüzde 90-115 arasında”
Devrimci Emekçi Sendikaları Konfederasyonu’na (DİSK) bağlı araştırma kümesi DİSK-AR’ın besin enflasyonu üzerine yaptığı çalışmaya nazaran, Türkiye’de bilhassa dar gelirlilerin hissettiği besin enflasyonu yüzde 90-115 ortasında değişiyor.
TÜİK’in ham datalarından yararlanarak emeklilerin, dar gelirlilerin, düşük gelirlilerin hissettiği besin enflasyonunu yine hesaplayan DİSK-AR’a nazaran, emeklilerin besin enflasyonu yüzde 89,5, üçüncü yüzde 20’lik gelir kümesinin besin enflasyonu yüzde 83,1, düşük gelirli ikinci yüzde 20’lik kümenin besin enflasyonu yüzde 95,2 ve en fakir yüzde 20’lik gelir kümenin besin enflasyonu ise yüzde 114,4 olarak gerçekleşti. En yüksek gelir kümesinin besin enflasyonu ise yüzde 53 hesaplandı.
“Halk sağlıklı besine ulaşamıyor”
Tarım uzmanı Ali Ekber Yıldırım’a nazaran, besin eserlerindeki fahiş fiyatlar, dar gelirlilerin kaliteli ve sağlıklı besine erişimini engellerken, halk sıhhatini da tehdit edecek boyutlara gidiyor. Örneğin hanelerde çok tüketilen domateste fiyat çok artınca, vatandaşların kilosu 20-30 TL ortasında değişen sofra domatesi yerine kilosu 9-10 TL olan sanayi tipi salçalık domates almaya başladığına dikkat çeken Yıldırım, “Bu da tehlikeli bir durum zira sanayi tipi domateslere daha fazla zirai ilaç ve kimyasal süreç uygulanıyor. Fakat tüketici ucuz olanını almak için bu çeşit domatesi tercih etmek zorunda kalıyor” diyor.
“Kötü beslenme çocukların zekasını etkiliyor”
Türkiye tarımını düzenleyecek kısa, orta ve uzun vadeli tarım siyasetlerinin hayata geçirilmediğini vurgulayan Hasan Murat Kapıkıran da “Gıda fiyatlarındaki bu durdurulamayan artışlar, çocuklarımızın sıhhatini, zekasını etkileyecek noktaya geldi. Zira aileler kaliteli, taze, sağlıklı besinlere uygun fiyatlara ulaşamıyorlar” diyor.
Ailelerin çocuklarını gelişim çağında kalitesiz, sıhhate ziyanlı eserlerle beslenmek zorunda kaldığına dikkat çeken Kapıkıran, “Çünkü daha güzeline paraları yetmiyor. Lise ve üniversite imtihanlarında Türkçe, Matematik ve Fen derslerinde ortaya çıkan çok makus sonuçlar da bunun göstergesi” diye konuşuyor.