Çin’in kuantum başarısı: Made in Heidelberg
Heidelberg Üniversitesi, 2022 yılının Şubat ayında NATO’da, Yüksek Müttefik Dönüşüm Komutanlığı’nın bir web seminerinde gündeme geldi.
Bu komutanlık, gelecekte savaşların nasıl yürütüleceğine odaklanıyor. Düzenlenen seminerde, yaklaşık bir saat boyunca, Çin’in kuantum araştırmaları alanında kaydettiği muvaffakiyetler konuşuldu.
İşte Heidelberg Üniversitesi tam da bu noktada gündeme geldi. Zira Almanya’nın en eski üniversitesi, uzun müddettir silah sanayisiyle temasları olan seçkin bir Çin üniversitesinin araştırma ortağı.
Amerikan güvenlik şirketi “Strider” aslında daha evvel, 2019 yılında, Heidelberg Üniversitesi’ni gündeme getirmiş, bu üniversiteyi “Çin’in çift kullanımlı kuantum teknolojileri alanındaki süratli ilerlemesinin muhtemelen en değerli yabancı partneri olarak” tanımlamıştı. Burada tabir edilen “çift kullanımlı kuantum teknolojileri”, hem sivil hem askeri hedeflerle kullanılabilen teknolojiler manasına geliyor.
Deutsche Welle, CORRECTIV Araştırma Merkezi ile birlikte, Heidelberg Üniversitesi ile ilgili argümanları mercek altına aldı.
Yetenekli bilim insanı, çalışkan ağ kurucusu
Her şey, 2003 yılında Çinli kuantum fizikçisi Pan Jian-Wei’nin Heidelberg Üniversitesi’nde kendi araştırma kümesini kurmasıyla başladı. Çok prestijli bu bilim insanı, ödül yağmuruna tutuldu ve milyonları bulan teşvikler aldı. Pan, Heidelberg’de çalıştığı beş yıl boyunca mezunu olduğu Çin Bilim ve Teknoloji Üniversitesi (USTC) ile yakın irtibatını sürdürdü. Bu üniversiteden gelecek vaat eden genç araştırmacıları Heidelberg’de işe aldı ve bu araştırmacılar da, Alman ve Avrupa araştırma fonlarından yararlandılar.
Pan, 2008 yılında Çin’e, USTC’ye geri döndü. Beraberinde yalnızca genç araştırmacıları değil, laboratuvarını ve projelerini de götürdü. Halbuki Avrupa Birliği (AB) Pan ayrılmadan kısa bir mühlet evvel Heidelberg’deki araştırma kümesine ek 1 milyon 400 bin euro meblağından bir fon vermişti.
USTC’de bir Alman
Pan, Çin’e döndükten sonra da iki üniversite ortasında yakın işbirliği sürdü ve USTC’den Heidelberg Üniversitesi’ne genç yetenekler gelmeye devam etti. İki üniversite 2011 yılında resmi olarak akademik değişim mukavelesi imzaladılar. O yıllarda Almanya hem siyaseten hem de iktisadi bakımdan bu cins işbirliklerini destekliyordu. Çin, ticaret partneri olarak Almanya için özel bir değer de taşıyordu.
Çin’e giden Batılı araştırmacıların sayısı ise daha az. Bunlardan biri Heidelbergli fizikçi Matthias Weidemüller.
2013 yılında Çin devletinin 1000 Yetenek Programı kapsamındaki teklifini kabul ederek araştırmalarını USTC’de sürdüren Weidemüller, kendisine net hudutlar belirlediğini anlattı.
Kimsenin kendisine, yürüttüğü araştırmalara, müdahil olmadığını söyleyen Weidemüller, tüm araştırma sonuçlarının yayımlandığını, laboratuarının da herkese açık olduğunu, bağımsızlık ve şeffaflığın kendisi için değerli olduğunu kaydetti.
Weidemüller, günümüzde de USTC’de onursal profesör. Tıpkı Pan’ın Heidelberg’de olduğu üzere. Lakin iki ülke münasebetlerinde artık şartlar dramatik boyutta değişti.
Partnerlikten rekabete
Bir vakitler partner olarak görülen Çin artık Almanya için “sistemik bir rakip” haline geldi ve Pekin İdaresi’nin özgüveni gün geçtikçe artıyor. Aylardır Alman hükümeti, kapalı kapılar arkasında, yeni bir Çin stratejisini belirleyemeye çalışıyor, bunun kapsamı ve niteliği ise hararetli ve gergin tartışmalara yol açıyor.
Çin, kuantum üstünlüğü için ABD ile yarışıyor. 2049 yılına kadar dünyanın en çağdaş ordusuna sahip olmayı hedefleyen Çin’de “askeri-sivil kaynaşması” bir devlet doktrini, gaye her şeyin birebir vakitte ulusal güvenliğe de hizmet etmesini sağlamak.
Kuantum araştırmalarında en değerli ilerlemenin kaydedildiği alanı kuantum bağlantısı oluşturuyor. Burada kelam konusu olan data güvenliği ve şifrelenmiş ve dinlemeye karşı muhafazalı bilgi alışverişi. Bu da askeri açıdan kilit değer taşıyor.
En tesirli 100 kişi ortasında yer aldı
Çin, Pan Jian-Wei sayesinde kuantum bağlantı alanında önder pozisyonda. Hatta Amerikan Time mecmuası 2018 yılında Pan’a dünyanın en tesirli 100 şahsı ortasında yer verdi. Ve bundan bir yıl sonra da ABD güvenlik şirketi “Strider”, Pan’ın Çin savunma şirketleriyle bağı olduğunu duyurdu.
Pan, CORRECTIV ve DW’ye yaptığı yazılı açıklamada, Almanya’dan Çin’e döndüğünden bu yana “hiç bir projesinin ordu tarafından desteklenmediğini” kaydetti. Fakat Çinli bilim insanı birebir vakitte, “Bazı teknolojiler askeri olarak kullanılabilse bile, bu HİÇBİR bilim adamının denetim edemeyeceği ya da öngöremeyeceği bir şeydir” sözüne vurgu yaptı bilhassa de “HİÇBİR” sözünü büyük harflerle yazdı.
Pan Jian-Wei ayrıyeten cevabında, “Gelişmekte olan bu teknolojilerin eninde sonunda insanlığa kapsamlı avantajlar sağlayacağına inancım tam” tabirlerine de yer verdi.
Şirket Sincan’da aktif
Pan hakkında araştırma yaparken çabucak Quantum CTek ismine rastlamanız mümkün. Pan, bu şirketin kurucuları ortasında ve USTC’den sonra en büyük ikinci hissedar pozisyonunda.
Kuantum irtibatı konusunda uzmanlaşan şirketin 2017’den bu yana Sincan’da bir şubesi bulunuyor. Kuzeybatı Çin eyaleti, merkezi hükümet tarafından taciz edilen, eğitim kamplarına yerleştirilen ve her adımı izlenen Müslüman azınlık Uygurlara mesken sahipliği yapıyor.
Çin kökenli parçacık fizikçisi Yangyang Cheng, şubeninin bilhassa bu bölgede faaliyet göstermesinin “tesadüf olamayacağı”, ayrıyeten “ahlaken de kınanması gereken bir durum olduğu” görüşünde.
10 yılı aşkın bir müddettir ABD’de yaşayan ve kendisi de USTC mezunu olan Yangyang, “Bu kadar genç bir şirketin orada bir şube açmasına müsaade verilmesi, Çin güvenlik devletiyle çok lakin çok yakın temasları olduğunu gösteriyor” dedi.
Pan ise, Quantum CTek’in neden Sincan’da bir şubesi olduğunu bilmediğini savundu, 2011 yılından itibaren hissedar olmanın dışında şirketin idaresinde yer almadığını bildirdi. Şirket ise sorularımıza cevap vermedi.
ABD yaptırımlarının hedefinde
ABD, Kasım 2021’den bu yana Quantum CTek’e, tıpkı Matthias Weidemüller’in mensubu olduğu USTC laboratuarına olduğu üzere, yaptırım uyguluyor. Münasebeti ise bu ünitelerin, Çin Halk Kurtuluş Ordusu’nun askeri modernizasyonunu destekliyor olmaları. Washington bu yaptırımlarla, ABD teknolojileri ile bilgi birikiminin Çin’e akışını durdurmak istediğini belirtiyor.
Weidemüller, bu gelişmelere kayıtsız kalmanın mümkün olmadığını söylemekle birlikte bu mevzuyu kendi yürüttüğü çalışmalarla irtibatlı görmüyor.
“Araştırma yapma biçiminizle, uygulamaya ne kadar yakın ya da ne kadar uzak olduğunuzu kendiniz belirleyebilirsiniz” diyen Weidemüller, ayrıyeten yürüttüğü çalışmalar itibariyle de kendini Quantum CTek’ten çok uzak gördüğünü aktardı.
Dünya siyasetindeki gelişmeler, bilim dünyasını da etkiliyor. Heidelberg Üniversitesi, 2022 yılının başından bu yana, milletlerarası araştırma projelerini askeri kullanım ihtimali açısından denetim eden bir ihracat denetim ünitesine sahip. Lakin Heidelberg Üniversitesi’nin, kuantum araştırmaları alanında büyük Çin silah şirketleri ve Çin’in en kıymetli Askeri Üniversitesi NUDT ile işbirliği yapan USTC ile partnerliği, soru işaretlerine yol açmaya devam ediyor.
Araştırma özgürlüğü ve bilimsel sorumluluk
Almanya’nın en eski üniversitesi de şu soruya cevap arıyor: Askeri kurumlara yakınlığı olan ve sistem nedeniyle bundan kaçınamayan araştırma ortaklarıyla işbirliği yapılabilir mi? Yapılacaksa bu işbirliği nasıl olmalı?
Heidelberg Üniversitesi Rektörlüğü’nde vazifeli Sinolog Anja Senz’in bu sorunun yanıtlanmasına yardımcı olması bekleniyor.
Senz, gelişi hoş kırmızı çizgiler tanımlamak istemediğini, teknoloji alanındaki sonuçlar hakkında eleştirel bir formda düşünmek istediğini aktardı. Pan Jian-Wei ile ilgili bir soru üzerine ise Senz, bir noktada şu sorunun sorulması gerektiğini vurguladı: “Bu sistemde birey nasıl bir rol oynuyor?”
Matthias Weidemüller ise tabiat ile ilgili kıymetli hususlar hakkında birlikte araştırmalar yürütmenin daha ağır bastığını söylerken, “Bu sorular hakkında dünya çapında fikir alışverişinde bulunmayı bırakmalı mıyız?” sorusunu yöneltti.