Cumhuriyet’i 100. yaşında bekleyen tehlike: Otoriterleşme
Türkiye Cumhuriyeti, 29 Ekim’de 100. yıldönümünü kutlarken kurulduğu 1923 yılından günümüze kadarki seyahatinde demokrasisinde kıymetli dönüm noktaları kadar askeri darbelerle kesintiler de yaşadı. Siyaset bilimcilere nazaran değerli evreler kat etmesine karşın Türkiye demokrasi tam olarak hâlâ konsolide edilebilmiş değil.
İngiltere merkezli araştırma ve tahlil şirketi Economist Intelligence Unit (EIU) tarafından hazırlanan Demokrasi Endeksi’nde Türkiye 2022 yılında 167 ülke ortasında 103’üncü sırada yer aldı. Rapora nazaran dünyada 24 ülkede “tam demokrasi” var ve Türkiye şu an için “hibrit rejim” kategorisinde.
Peki 100 yıl üzere insan ömrü için uzun, lakin demokrasilerin kökleşmesi için her vakit çok da kâfi görülmeyen bu vakit diliminde Türkiye demokrasisinin değerli dönüm noktaları neler oldu?
1923 yılında kurulmasına karşılık demokrasi geçmişi 77 yıl olan Türkiye’de bu alanda ileriye ya da bazen geriye hakikat meydana gelen gelişmelerin ülkenin iç dinamikleri kadar dünyanın o devirdeki konjonktürü ile de örtüşerek seyrettiği görülüyor.
Demokrasideki kıymetli dönüm noktaları
Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan ve parçalanan Osmanlı İmparatorluğu’nun akabinde Kurtuluş Savaşı vererek kurulan Türkiye Cumhuriyeti birinci periyotlarında iki dünya savaşı ortası tüm dünyayı tesiri altına alan çalkantılı yıllarda ayakta kalmaya çalışmıştı.
O yıllarda farklı ülkelerde farklı biçimlerde görülen ve ana sınırlarıyla liberalizm, sosyalizm ve faşizm olarak tanımlanabilecek idare biçimleri birbirleri ile 2. Dünya Savaşı’nın başlayacağı 1939’a kadar çaba ederken genç Cumhuriyet’in o periyottaki tercihi üçü de olmadı.
Mustafa Kemal Atatürk periyodunda denenen, lakin başarısız olunan muhalefet partisi denemeleri dışında Türkiye’de 1946’ya kadar tek partili idare iktidarda kaldı.
Çok partili hayata geçiş
İkinci Dünya Savaşı’nda faşizmin yenilmesi ile birlikte liberalizm ve sosyalizm ayakta kalan iki büyük rejim olurken Sovyetler Birliği’nin artan tehditlerinin de tesiriyle Türkiye artık iki sistem ortasında bir tercih yapmaya yönelir.
Savaşın çabucak akabinde 1946’da çok partili hayata geçilir ve 1950 seçiminde kurucu parti CHP değil Demokrat Parti kazanır, böylece Türkiye’de iktidar birinci kere demokratik seçimler aracılığıyla el değiştirmiş olur.
Siyaset Bilimci Berk Esen, global ölçekte bakılacak olunursa demokrasinin gelişmekte olan ülkeler nezdinde Türkiye’ye daha erken geldiğini belirterek 1950 yılında Türkiye demokrasiye geçtiği vakit dünyanın kıymetli kısmında demokratik rejimlerin karar sürmediğini ve değerli sayıda ülkenin hâlâ koloni olduğunu hatırlatıyor.
O periyotta gelişmekte olan ülkelerin birçoklarının gelişme düzeyinin çok düşük olduğunu söyleyen Esen, “Küresel güney ülkeler nezdinde demokrasiye en erken geçen örneklerden biri Türkiye ve bu istikametiyle Türkiye siyaset biliminde de tartışılan çok değerli bir vaka” diyor.
Ünlü tarihçi Bernard Lewis de 1950 seçiminin ehemmiyetini “Demokrasinin Türkiye Serüveni” kitabındaki bir makalesinde şöyle anlatıyor:
“Bir hükümet için seçim kaybetmek ve muhalefetle yer değiştirmek demokrasisi oturmuş toplumların siyasi hayatında hiç de olağandışı bir durum değildir. Lakin Türkiye’de bu kadar sakin bir geçiş yeniydi. Yalnızca ülke tarihinde değil tüm bölgede, hatta emsal bir tarihi ve geleneği paylaşan öbürleri için de durum buydu. Yeni bir çağın başlangıcını simgeliyordu ve o sırada pek çoklarına nazaran yeni bir tarih yazılıyordu.”
Siyaset Bilimci Fuat Keyman ise 1950’den ötesine bakıyor ve demokrasiye çok partili parlamenter sistem içinde geçen Türkiye’nin demokrasisini bugüne kadar güçlendirmediğini ve “konsolide” edemediğini söyleyerek şu yorumu yapıyor:
“Bu eksiklikte, 1960’dan 2016’ya yaşadığımız darbelerin ve müdahalelerin kıymetli rolü oldu. Lakin 2014’den bugüne yaşadığımız istikrar ve denetleme sistemini sevmeyen, yürütme aygıtını çok güçlendiren, yargı ve idare kurumlarını siyasallaştıran, demokrasiden otoriterleşmeye sapma tercihiyle seçilmiş iktidar da demokrasi eksiği problemini derinleştirdi.”
Esen de “demokrasinin konsolide olamaması” noktasında Keyman ile birleşirken bunu şöyle açıklıyor:
“Demokratik rejimin artık tartışmaların ötesinde olduğu, bütün siyasi aktörlerin demokratik kurumlara bağlı olduğu, seçimlerin hür ve adil yapıldığı, seçim sonuçlarının bütün siyasi aktörler tarafından kabul edildiği bir konsolide olmuşluktan kelam ediyoruz. Yani Türkiye pekişmiş demokratik bir rejime bir türlü geçemedi ve bu tarafıyla epey makus bir performansa sahip.”
Askeri darbeler ve kaçırılan fırsatlar
Peki Keyman’ın da dikkat çektiği askeri darbelerin demokrasiye tesiri ne oldu?
Çok partili hayata geçilmesinden 10 yıl sonra 1960 darbesi ile başlayan bu süreçte vakit zaman demokraside kesintiler meydana gelirken darbe devirlerinin akabinde her seferinde demokrasiye yine dönülmesine de dikkat çekiliyor.
Lewis bunun öbür ülkelerden farkını şöyle aktarıyor:
“Türkiye örneğinde sapmalar ve müdahaleler olmuştur ve bunlar büyük tansiyonların ve sonlu demokratik tecrübenin bulunduğu durumlarda doğaldır. Değerli ve ayırt edici olan ise her sapmadan sonra, demokratik süreçler tekrar rayına oturtulmuş ve Türk halkı özgürlük ve demokrasi seyahatine devam etmiştir.”
Esen ise Türkiye’nin demokrasi serüveninde otoriterleşme ve aşınma için “sarkaç” benzetmesi yaparak bu sarkacın bir ucunun askeri idareler öbür ucunun ise seçimle iktidara gelen partiler olduğunu anlatıyor:
“Türkiye’de genelde kamuoyunda darbeler tartışılır ve Türkiye’nin demokratik yörüngeden çıkışı daima askeri idareler üzerinden açıklanır. Bu doğrudur fakat bence kısıtlı bir tartışma. Asıl göz gerisi edilen ve üstünde gereğince durulmayan seçimleri kazanan sağ popülist partiler eliyle de Türkiye’de demokratik rejimin evvelki devirlerde çökmesidir.”
1960 darbesi, 1971 muhtırası ve 12 Eylül askeri darbesi demokrasi için kıymetli dönüm noktaları olur. 28 Şubat periyodu ve birkaç farklı başarısız darbe teşebbüsünden sonra 15 Temmuz 2016’da Gülen yapılanmasının darbe teşebbüsü ve akabinde gelen harikulâde hal periyodu de demokrasi açısından bir öbür değerli kırılma anı olarak düşünülüyor.
Keyman, tüm bu süreçte kaçırılan kıymetli fırsatları kendi değer sırasıyla şöyle anlatıyor:
“Birincisi, 2000-2008 devrindeki Türkiye’nin AB serüveninde yaşanan ‘demokratik ve idari ıslahat sürecinden’ vazgeçilmesi. İkincisi; 1950’de demokrasiye geçen Türkiye’de, Demokrat Parti’nin 1954’den itibaren otoriterleşme, popülizm ve parti çıkarını tercih etmesi, bu sorunun asker ve derin devlet tarafından 1960 darbesiyle tahlil kararının alınması ve darbeler periyodunun başlatılması. Üçüncüsü de 15 Temmuz darbe teşebbüsünden ders almayarak iktidarın Türkiye’yi güvenlik ismine demokrasi, çoğulculuk ve eşit vatandaşlıktan uzaklaştırması.”
Demokratikleşme ve otoriterleşme dalgaları
Türkiye’nin demokrasi serüveni dünyada aşikâr periyotlarda dalgalar halinde gerçekleşen demokratikleşme ve otoriterleşme akımlarıyla iç içe geçmiş durumda.
Siyaset bilimine nazaran dünyada 1850’lerin ortasından itibaren üç değerli demokratikleşme dalgası olduğunu anlatan Esen, bunları 1850-1920 ortası, 1945 ve sonrası ile 1970 ortalarından 90’lara kadar olan periyot olarak aktarıyor.
Türkiye’nin 1945 sonrası çok partili hayata geçiş ve 12 Eylül darbesinin akabinde 1983’te yine demokrasiye dönüş ile ikinci ve üçüncü demokratikleşme dalgalarında yer aldığını söyleyen Esen, dünyadaki otoriterleşme periyotlarının ise demokratikleşme devirlerinin çabucak akabinde gerçekleştiğine dikkat çekiyor:
Esen, Türkiye’nin şu anda dünyayı tesiri atına alan üçüncü otoriterleşme dalgası içinde olduğunu söylüyor:
“Türkiye’yi biz daima kendine mahsus şartları nedeniyle tek başına inceleriz, fakat ben bunun gerçek bir tahlil metodu olduğunu düşünmüyorum. Zira Türkiye aslında hem demokratikleşme hem otoriterleşme manasında global dalgaların her birinin modülü olmuş durumda.”
Türkiye’de demokrasinin geleceği
Ortadoğu uzmanı Lewis ise kitabında demokrasinin Türkiye’de yaşadığı tüm zorluklara karşın uzun yıllar ayakta kalmasını 2000’li yılların başlarında şöyle açıklıyor:
“Türkiye’de demokratik kurumlar, ne yenik düşmüş Mihver ülkelerde olduğu üzere, galip devletler tarafından zorla benimsetilmiş, ne de eski İngiliz ve Fransız sömürgelerinde olduğu üzere, terk eden sömürgeciler tarafından miras bırakılmıştır; Türklerin özgür seçimiyle uygulamaya sokulmuştur. Bu hiç kuşkusuz bu kurumlara çok daha fazla hayatta kalma talihi vermiştir.”
Ancak Lewis’in iyimserliğine karşılık 2002 seçiminde AKP’nin iktidara gelmesi ve ikinci 10 yıllık devrinde demokrasinden uzaklaşıldığına ait iktidara yapılan tenkitler bu seyahatin nereye gideceğine yönelik tartışmaları da beraberinde getiriyor.
Keyman, Cumhuriyetin 100. yılında “Cumhuriyet çağdaşlaşmasının bitimi, Atatürk’ün kıymetinin unutturulması, bayan eşitliği ve çoğulculuktan vazgeçilmesi, haklar ve özgürlükler yerine aile, farklılıklar içinde birlikte yaşama ve çoğulculuk yerine Türk-İslam sentezi ve eşit vatandaşlık/demokrasi yerine güçlü devlet odaklı yeni bir döneme” geçilmiş olunabileceğini belirtiyor.
Yeni anayasa tartışması ile muhalefetin bugünkü durumunun devam edip etmeyeceğinin belirleyici olacağını söyleyen Keyman, “En genelinde; güvenlik ve iktisadın demokrasi ve demokratik anayasal sistemin önüne getirildiği, istikrar ve denetlemesi olmayan, güçlü, merkezi ve yürütmeye dayalı idare sistemi tercihinin yapısallaşması ve ‘kasabanın tek oyunu’ olması mümkünlüğünün güçlendiği bir devir başlayabilir” diyor.
Esen de Türkiye’de demokrasinin geleceği için çok umutlu olmayan isimlerden. Demokrasinin konsolide olamadığı görüşünü tekrarlayan Esen, “Ben artık Türkiye’de demokratikleşme tartışmasından çok ‘acaba bu otoriter rejim daha da pekişir mi” tartışmasını yaşayacağımızı düşünüyorum. Otoriter rejimin ne oranda pekişeceğini biz önümüzdeki yıllarda göreceğiz” diyor.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?