Günlük hayatta asbestle nerelerde karşılaşabiliriz?
Dünya Sıhhat Örgütü’ne nazaran birinci derecede kanserojen olan asbest, Türkiye’de birinci olarak 2010 sonunda yasaklandı. Lakin asbest, hâlâ birçok alanda hayatımızdan çıkmadı.
DW Türkçe’nin özel araştırmasının birinci kısmı, Hatay’da enkaz kaldırma çalışmaları sırasında asbestin hayat alanlarına yayıldığını ortaya koyarken, ikinci kısmı, kentsel dönüşüm süreçlerinde de kontrollerin yetersiz olduğuna işaret etti. Lakin tehlike yalnızca 2010 ve öncesinde yapılan binalarla sonlu değil.
Yasaklar kağıt üzerinde
DW Türkçe’nin elde ettiği bulgular, Türkiye’de binalarda olan asbestli materyallerin söküm ve bertaraf sürecinde görülen kontrol eksikliğinin, asbest içerikli eserlerin üretimi ve satışı için de geçerli olduğunu ortaya koyuyor.
Türkiye’de asbestli materyal üretimi de satışı da yasağa karşın devam ediyor.
Doğada bulunan lifli bir mineral olan asbest, ısıya, aşınmaya, asitlere ve baskıya karşı yüksek direnç oluşturduğu gerekçesiyle endüstriyel alanlarda ağır bir halde kullanıldı. Sıhhat tesirlerinin ortaya çıkmasının akabinde ise 70’e yakın ülkede yasaklandı.
Yönetmelikler ne söylüyor?
Avrupa Birliği (AB) asbest yasağını 2005’te devreye alırken, Türkiye de AB’ye ahenk süreci kapsamında asbesti yasaklayan yönetmelikler çıkardı.
31 Aralık 2010’da yürürlüğe giren yönetmelikle çimentolarda, yanmazlık özelliği kazandırmak için contalarda, yapıştırıcılarda, macunlarda, kumaşlarda, yer kaplamaları ve boyalarda kullanılan krizotil asbest liflerinin çıkarılması, üretimi ve kullanımı yasaklandı. 25 Ocak 2013 tarihli yönetmelikle ise asbestin her tipinin çıkarılması ve işlenmesiyle birlikte asbest içeren her türlü eserin üretimi, satışı ve ithalatına yasak geldi.
İnternet ve nalburlardan alınabiliyor
Ancak Türkiye’deki bulgular, yasağa karşın asbestin Fransızca karşılığı olan “amyant” ismi altında yaygın biçimde kullanıldığını ve satıldığını gösteriyor.
İnternette pek çok online alışveriş sitesinden amyant materyaller ferdi olarak satın alınabiliyor. Bunlar ortasında yanmaz bant, eldiven, elyaf, tel, conta, sac ayak, egzoz sargısı, soba borusu üzere eserler bulunuyor. Asbest nalburlarda da amyant ismi altında bulunabiliyor.
İkinci el ilanlar da var
Öte yandan internet üzerinden ikinci el asbestli gereç satışı da mevcut. Google’dan yapılan tek bir arama ile bu ilanlara ulaşılabiliyor. İkinci el ilanlar ortasında asbestli çimentodan üretilen ve Türkiye’de ekonomik durumu zayıf olan kesitlerin yaşadığı yerleşim yerlerinde ağır olarak rastlanan çatı izolasyon materyali eternit bile bulunuyor.
“Kazakistan ve Rusya’dan ithal ediliyor”
DW Türkçe’ye konuşan Asbest ve Tehlikeli Atıklar Derneği üyesi ve Vonka Asbest Laboratuvarı Genel Müdürü Kenan Yıldız, asbestli gereçlerin satışına ait yasağın kağıt üzerinde kaldığını belirterek Türkiye’nin işlenmiş asbest ithalatı da yaptığını söylüyor.
Yıldız, bölümden aldığı bilgilere nazaran, işlenmiş asbestin Rusya ve Kazakistan’dan Türkiye’ye getirildiğini anlatıyor. İşlenmiş asbestin çeşitli kesimlerde kullanılmak üzere Türkiye’ye getirildiği bilgisini aldığını belirten Yıldız, bunun hangi kanallarla gerçekleştiği ve yasağın nasıl delindiğinin ise bilinmediğini söylüyor.
Yerli üretim de mevcut
İstanbul Kimyevi Unsurlar ve Mamulleri İhracatçıları Birliği’nin bilgileri ise, Türkiye’de asbest içerikli eserlerin yalnızca satışının değil üretiminin de devam ettiğini, hatta bu eserlerin ihraç edildiğini gösteriyor.
Birliğe nazaran geçen yıl yaklaşık 46 ton işlenmiş asbest ve asbest içerikli materyal ihraç edildi. Bir evvelki yıl bu sayı 60,5 tondu.
Ocak-Aralık 2022 de 141,37 bin dolar ihracat gerçekleştirilirken, ihracatın en fazla yapıldığı ülke ve bölgeler Romanya, Antalya Özgür Bölgesi ve Cezayir oldu. Kelam konusu ülkeleri Kazakistan, Kırgızistan, Gürcistan, Özbekistan, Liberya, Bosna-Hersek ve Yunanistan izledi.
Son beş yılda ise 1,8 milyon dolara yakın işlenmiş asbest ve asbestli gereç ihraç edildi. 2020 yılında yaklaşık 1 milyon dolarlık ihracat olması dikkat çekti.
Asbest ve Tehlikeli Atıklar Derneği’nin tahlillerine nazaran Türkiye’de şimdiye dek asbest bulunan eserlerden biri de talk pudrası.
Pudra ve toprak kaplarda var
Derneğin 2019’da yaptığı laboratuvar testlerinde, Türkiye’de çeşitli markalara ilişkin pudraların yanı sıra Eskişehir bölgesinde üretilen toprak kaplarda da asbeste rastlandı. Bu eserlerin şu anda ne kadar denetlendiği ise bilinmiyor.
Kenan Yıldız, asbest içerikli eserler ortasında memleketler arası standartlara nazaran en bilinen örnekleri “çatı kaplama materyali, boru izolasyonları, contalar, yer kaplama materyalleri, ısıya sağlam olan her türlü ekipman” diye sıralıyor.
“Ama bir de bizim bilmediğimiz hepimizin her an maruz kaldığı gereçler var” diyen Yıldız, ekliyor: “Örneğin pudra. Pudra talktan yapılıyor.”
“Hemen aşınan eserlerden korkulmalı”
Talkın kimyasının asbest ile neredeyse teğe bir birebir olduğunu, bu nedenle tahlil yaparken de asbest ile talkı ayırmanın çok güç olduğunu anlatan Yıldız, “Talk ve asbest yatakları da yan yana. Bu nedenle talk dediğimiz vakit işin formu değişiyor. Boyalar artık işin içine giriyor, zira boyalara talk katıyoruz. Talk bazlı plastikler işin içine giriyor. Materyal içerisinde kuvvetli bağlı olduğu sürece son kullanıcının plastik, boya üzere eserlerden korkmasına gerek yok. Lakin o bölümde çalışanlar için tehlike” diye devam ediyor.
Plastik ve boyaların tersine kullanıcıların toprak kaplardan korkması gerektiğini söyleyen Yıldız, bunu şöyle açıklıyor: “Çünkü kuvvetli bağlı değil. Çabucak aşınabiliyor, çabucak kırılabiliyor.”
Sağlık riskleri neler?
Peki asbest, kullanıldığı materyallerden havaya ve ortama karıştığında ne üzere sıhhat risklerine yol açıyor?
DW Türkçe’ye konuşan İş ve Halk Sıhhati Bilimi Uzmanı Dr. Özkan Kaan Karadağ, asbest doğal bir mineral olmasına karşın yer yüzüne ağır ölçülerde çıkarılması ve endüstriyel faaliyetlerle işlenmesi sonucu önemli sıhhat etkilenmelerinin ortaya çıktığını anlatıyor.
Türkiye üzere tedbir almayan ülkelerde tesirlerinin gelecek yıllarda görülmeye devam edeceğinin altını çizen Karadağ, şunları söylüyor: “Peki sıhhat tesirleri nedir? Bilhassa de akciğeri çevreleyen zarın kanseriyle karşımıza çıkıyor. Teknik ismiyle mezotelyoma yani akciğer zarı kanseri ölümcül bir hastalık ve yalnızca asbest etkilenmesi ile ortaya çıkıyor. Öteki rastgele bir nedenle ortaya çıkma mümkünlüğü yok. Örneğin sigara etkilemiyor.”
Akciğer zarı kanserinin, tesirleri yaklaşık 30 yıl içinde çıkan, çok ölümcül, hayat kalitesini çok önemli biçimde düşüren, hastanın ağır ağrılarının ve ağır nefes darlığının olduğu bir kanser tipi olduğunu anlatan Karadağ, asbestin akciğer kanserinde de bir etken olduğunu belirterek birtakım deneysel çalışmalar ya da yayınların sindirim sistemi kanserlerinde de asbestin tesirli olduğunu gösterdiğini ekliyor.
Asbest liflerinin atmosferik olaylarla havada kalabilme kapasitesinin saatleri, günleri alabileceğini söz eden Karadağ, “Asbest partiküllerinin bir teki bile bir kanser oluşumuna yol açabilir. Mümkünlük vardır. Bu piyango bileti almaya emsal bir şey denebilir aslında” diyor.
“Yasak uygulansaydı sorun 2040’larda azalacaktı”
Asbest içerikli gereçlerin şu anda Türkiye’nin her yerinde rahatça bulunabileceğini, asbest hammaddesinin de Türkiye’ye hala giriş yapabildiğini lisana getiren Karadağ, “2010 sonunda yürürlüğe giren yönetmelikle asbestin Türkiye’de artık yasak olduğu istikametinde çok önemli bir algı oluştu, Bilim insanlarının birçoğu, alana uzak olan ya da sanayiye uzak olan beşerler asbest etkilenmesini yavaş yavaş aklından çıkardı. Halbuki Türkiye’de 2010’dan sonra da asbestle ilgili hiçbir yasak denetlenmedi” sözlerini kullanıyor.
“Yasaklama sahiden 2010’da gerçekleşmiş olsaydı 2040’larda meselemizin azalmaya başladığını görecektik” diyen Karadağ ekliyor:
“Ancak hala bu sorun devam ediyor. Önümüzdeki 30-40 yıl boyunca hatta daha uzun yıllar boyunca asbest etkilenmesinin sıhhat problemleriyle karşılaşacağız.”