İktisat ikinci yüzyıla nasıl giriyor?
Türkiye Cumhuriyeti, 29 Ekim’de 100 yaşına basıyor. 100 yıl evvel bir imparatorluk bakiyesi olarak, büyük bir yoksulluğun gölgesinde temelleri atılan Cumhuriyet iktisadı, bugün bankacılıktan savunmaya, güçten lojistiğe dünya ile entegre bir güç pozisyonunda.
Türkiye otomotiv, dokuma, makine, kimya eserleri üzere pek çok dev dalda Avrupa Birliği’nin (AB) en büyük tedarikçilerinden biri. Dünyanın yedinci, Avrupa’nın ise dördüncü büyük turizm ülkesi olan Türkiye, inşaat kesiminde ise Çin’den sonra dünyanın en büyük ikinci gücü olarak dikkat çekiyor. Türkiye 1 trilyon doları aşan ulusal geliri ile, 2023 yılını dünyanın en büyük 17. iktisadı olarak kapatmaya hazırlanıyor.
Ancak Türkiye Cumhuriyeti, ülke iktisadı üretim ve kalkınmadaki pek çok muvaffakiyet öyküsüne karşın, hala “gelişmiş ülke” düzeyine ulaşabilmiş değil. Kişi başına yıllık yaklaşık 11 bin dolarlık geliri ile “orta gelir tuzağı” içindeki ülkelerden biri olan Türkiye bugün, yüzde 61,5’lik tüketici enflasyonu ile G20 ülkeleri içerisinde Arjantin’den sonra ikinci sırada yer alıyor. Memleketler arası Şeffaflık Örgütü (Transparency International) tarafından açıklanan Yolsuzluk Algı Endeksi’nde 180 ülke içerisinde 101. sırada yer alan Türkiye, Dünya Ekonomik Özgürlükler Endeksi’nde de 165 ülke içerisinde 101. Sırada bulunuyor.
Popülist siyasetlerin etkisi
Cumhuriyet’in ikinci yüzyılına girerken, iktisattaki yapısal sıkıntıların çözülmesi, gelir dağılımı, işsizlik, nitelikli eğitim ve hukukun üstünlüğü üzere alanlarda atılacak adımlar, Türkiye’nin yakın geleceği açısından belirleyici olacak.
DW Türkçe’ye konuşan uzmanlara nazaran, Cumhuriyet’in birinci yıllarında hayata geçirilen eğitim ve üretim ıslahatı bir yana konulacak olursa, son 80 yılda iktidarların uyguladığı popülist siyasetler Türkiye’nin iktisattaki potansiyelinin ortaya çıkmasına mahzur oldu.
Ekonomideki dinamikler bilhassa gelir dağılımı, vergi adaleti ve nitelikli iş gücü yaratma üzere alanlarda her geçen yıl kötüleşirken, AKP iktidarının son beş yılda uyguladığı siyasetler sonucu Türkiye dünyanın en yüksek enflasyona sahip ülkelerinden biri haline geldi.
“Milli Sanayi” hamlesi
Cumhuriyet kurulduğunda nüfusun yaklaşık yüzde 80’i kırsal bölgelerde yaşıyordu ve iktisat temel olarak tarım ve hayvancılığa dayalıydı. Bu devirde ziraî üretimin ulusal gelir içerisindeki hissesi yüzde 45’ler seviyesindeydi. Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin iktisattaki rotası, şimdi cumhuriyet ilan edilmeden Atatürk’ün daveti ile 17 Şubat 1923’te toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde şekillendi.
Çiftçi, emekçi, tüccar ve endüstricinin temsil edildiği geniş iştirakli bu platformda yeni devletin iktisat siyasetleri belirlenmeye çalışıldı. Cumhuriyetin birinci yıllarından itibaren devlet eliyle ulusal endüstrileşme atağı başlatıldı. Dokumacılık, şeker, madencilik, çelik, havacılık ve savunma sanayi başta olmak üzere birçok dalda fabrikalar inşa edildi.
1924 yılına gelindiğinde Ankara’da birinci fişek fabrikası kuruldu, akabinde Gölcük Tersanesi, Türkiye’nin birinci şeker fabrikası Uşak Şeker, Nazilli’de dokuma tesisi üzere bir dizi tesisin temelleri atıldı ve endüstrileşme hızlandı. 1934 yılında Sovyet danışmanların da katkılarıyla Birinci Beş yıllık Sanayi Planı yürürlüğe girdi. Plan, devlet bölümünün yapacağı sanayi yatırımları düzenleyecekti. Sümerbank, Etibank ve öteki kuruluşların devreye girmesiyle devlet bölümü demir ve çelik, dokuma, şeker, cam, çimento, madencilikte adımlar atıldı.
“En büyük sorun sermaye birikimiydi”
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) İşletme Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Öner Günçavdı’ya nazaran, Cumhuriyet’in birinci devrinde iktisatta temel hedef Batı Avrupa üzere “muasır medeniyet” olabilmek için endüstrileşmeye sürat vermekti.
Cumhuriyet’in birinci takımlarının Osmanlı’dan miras aldığı kurumlar ile yola çıktığını ve el yordamı ile bir ekonomik sistem kurmaya giriştiğini tabir eden Prof. Günçavdı, şunları söylüyor:
“Amaç sanayileşmekti lakin önemli bir sermaye sorunu vardı, eğitim eksiği vardı. Türkiye’nin bir sanayi toplumuna dönüşebilmesi ismine gerekli sermaye birikimini yaratmak için ‘devletçilik’ unsuru yürürlüğe sokuldu ve başta ziraî üretim olmak üzere arka arda açılan fabrikalarla Anadolu’daki köylü halkın dönüşümü amaçlandı. Varlık Vergisi üzere prosedürlerle ulusal sermaye yaratılmaya çalışıldı. Lakin büyüme ve kalkınmada başarılı geçtiğini söyleyebileceğimiz bu devirde, 1950’lere kadar gerçek manada teşebbüsçü bir sınıf ortaya çıkamadı.”
Tek partili devrin bitip 1950 yılında Demokrat Parti’nin iktidar olduğu yıllarda ise kalkınma atağı ve üretim sürat kazansa da, bu kere devlet ile özel sermaye ortasındaki tansiyon artmaya, paylaşım çabası kızışmaya başladı. Alt yapı yatırım ve tarımda makineleşme adımlarının akabinde 1953’te ülkede döviz badiresi yaşanmaya başladı. Döviz külfetini aşabilmek için “Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu”, “Petrol Kanunu” üzere liberal yasalar ile tahlil yolları arandı.
Bu periyotta özel kesimin sanayi gücü olarak devlete alternatif bir güç haline gelemediğini söz eden Prof. Günçavdı, “Devlet ve özel sermaye ortasındaki güç yarışı, pek çok açıdan Türkiye Cumhuriyeti’ndeki askeri darbeler periyodunun de hazırlayıcısı olmuştur” değerlendirmesinde bulunuyor.
Darbeler periyodunda ekonomi
1960’lı yıllar gelindiğinde ise iktisadi model devletçilikten özel bölümün de yer aldığı “karma ekonomi”ye gerçek evrilmişti. 27 Mayıs 1960 darbesi ile Demokrat Parti iktidarı yıkılırken, 30 Eylül 1960’ta Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuş ve ithal ikameci üretim anlayışına geçiş ile devlet özel bölüme istikamet veren bir rol üstlenmişti. Bu yıllarda Vehbi Koç tarafından kurulan Arçelik ile, Türkiye’de birinci kere çamaşır makine ve buzdolabı üretimi başlamış, Türkiye bu periyotta Milletlerarası Para Fonu (IMF) ile birinci stand by muahedesini da imzalamıştı.
Kırsaldan kentlere göçün hızlandığı 1970’li yıllarda ise çalkantılı bir periyoda girilmişti. 12 Mart 1970 muhtırası ile ikinci bir darbe periyodu açılmış, yaşanan siyasal istikrarsızlıklar 1970’li yıllarda ekonomiyi de kuvvetli şartlara sürüklemişti.
1980’li yıllara gelindiğinde ise dışa açılımda kıymetli adımlar atıldı. Devreye giren 24 Ocak kararları liberalleşme adımlarını hızlandırdı, 12 Eylül 1980 darbesi ile de iktisatta yeni devrin alt ve üst yapıları inşa edilmiş oldu. Böylece 1960 ile 1980’li yılları ortasında üç defa askeri darbe ile yüz yüze gelen Türkiye’de ekonomik kurumların oturması, sağlıklı bir endüstrileşme atağı ve sermaye birikimi oluşturmak mümkün olmamıştı.
“Verilen verginin hesabı sorulamıyor”
DW Türkçe’ye konuşan Koç Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kamil Yılmaz’a nazaran, 1980 darbesi sonrası oluşturulan siyasi kurumlar, iktisadi kurumların da nasıl çalıştığını direkt belirledi. Yılmaz, bu durumun demokratik bir şuurun ve işleyişin ortaya çıkmasını engellediğini ve halktan toplanan vergilerin ne formda kullanıldığını denetleyebilecek bir ortamın yaratılmasının da engellendiğini söz ediyor.
1990’lı yıllara gelindiğinde yüksek enflasyon, bütçe açıkları ve yüksek dış borç düzeyleri iktisattaki esas sıkıntılar haline gelmişti. 1994 yılında döviz kurunda yaşanan süratli yükselişle yaşanan kriz süreci iflasları beraberinde getirdi. Öte yandan AB ile 1996 yılından itibaren hayata geçirilen Gümrük Birliği Muahedesi, Türkiye özel bölümü açısından bir ihtilal yarattı. 1999 yılında IMF’den takviye alınarak yeni bir istikrar programı devreye sokuldu. Lakin istikrarsız koalisyon hükümetleri ile yıpranan iktisat, 2001’de global şartlarında da tesiri ile yeni bir krize girdi.
Derviş sonrası AKP dönemi
2001 krizi sonrası devrin koalisyon hükümeti tarafından iktisat tekniğimin başına getirilen Kemal Derviş, 2001-2002 yıllarında iktisattan sorumlu devlet bakanı ve hazine müsteşarı olarak vazife yaptı. Bu periyotta hayata geçirilen bir dizi ıslahat, Türkiye’nin krizden çıkmasında büyük rol oynadı.
2002 yılında iktidara gelen AKP de, birinci yıllarında Derviş’in siyasetlerini uygulamaya devam edecek ve bu sayede Türkiye gerek AB ile bağlarda gerekse iktisatta hiç olmadığı kadar olumlu bir süreç yaşayacaktı. Lakin 2010’lu yıllardan itibaren Türkiye iktisadı tekrar eski alışkanlıklarına yenik düşmeye başladı. AB sürecinden giderek uzaklaşılırken, sanayi üretimi odaklı büyüme yerine tüketim ve inşaat odaklı büyüme modeli tercih edildi.
“Popülist siyasetler üstün geldi”
Prof. Dr. Kamil Yılmaz, Türkiye’nin tarihinde iktidar olan siyasi partilerin yalnızca kısa vadeli planlara odaklandığına dikkat çekiyor. Siyasi akımların kendi iktidarlarını korumak için popülist, ülkenin asıl meselelerine neşter vurmadan oluşturdukları vaatlere odaklandığını vurgulayan Prof. Yılmaz, şunları söylüyor:
“Oysa Türkiye’nin 100 yıllık tarihinde geçmişten bugüne aktarılan meselelerine baktığımızda, eğitim ıslahatı üzere, gelir dağılımını düzeltmek üzere, vergiyi tabana yaymak üzere, bunların tahlili için uzun periyotlu perspektif gerekiyor. Bu uzun devirli perspektifi ortaya koyması için bir iktidarın yine seçilme önceliğinden fazla, ülkeyi daha yaşanılası bir yer yapma maksadıyla hareket etmesi lazım. Türkiye’de iktidarların da öbür siyasi partilerin de bu türlü bir niyeti yok.”
Cumhuriyet’in kuruluşundan günümüze, ortadan geçen 100 yılda Türkiye’nin birikimlerini yanlışsız kullanamadığını kaydeden Kamil Yılmaz, “Türkiye’de bugün toplam servetin yüzde 70’i finansal olmayan varlıklarda duruyor. Yani gayrimenkulde duruyor. 2002-2021 yılları ortasında ziraî toprakların toplam topraklara oranı yüzde 31 iken, yüzde 25’e düşmüş. Yani ne olmuş, tarım yerleri inşaata açılmış” diye konuşuyor.
“Son beş yıl Cumhuriyet tarihinin en kötüsü”
Eski Hazine Müsteşarı Prof. Dr. Mahfi Eğilmez de, kendi bloğunda yayınladığı yazısında, Cumhuriyet iktisadının 100 yıllık bilançosunu değerlendirirken, iktisatta Cumhuriyetin ilan edildiği tarihten 1950’lere kadar süren başarılı gidişin, sonraki periyotta süreklilik gösteremediğini lisana getiriyor. Eğilmez, “Son beş yıl Cumhuriyet devrinin en başarısız beş yılıdır. Bizden çok geride başlayan Bulgaristan ve Romanya refah seviyesi olarak son beş yılda bizi geçmiştir” değerlendirmesinde bulunuyor.
“Türkiye tüketim toplumu oldu”
28 Mayıs 2023 genel seçimi sonuçlarından AKP iktidarının devamına onay çıkınca, iktisadın başına getirilen Mehmet Şimşek ve TCMB’nin başına getirilen Hafize Gaye Erkan ile birlikte, iktisatta “yeni bir hikaye” beklentisi doğdu. Lakin ortadan geçen beş aylık süreçte, faiz siyasetindeki değişim dışında kayda bedel bir gelişme sağlandığını söylemek güç.
Prof. Dr. Öner Günçavdı, son 20 yıllık AKP iktidarı devrinde endüstrileşme gayesinden uzaklaşılarak Türkiye’nin bir tüketim toplumuna dönüştürüldüğünün altını çiziyor. Bu nedenle Türkiye’nin yalnızca iktisatta değil; siyasette, hukukta, eğitimde de gelişmiş ülkeler düzeyine çıkamadığını belirten Günçavdı, “Bugün pek çok alanda dünyaya entegre piyasalarımız olsa da; yapısal sıkıntıları bir türlü çözülemeyen, tam sanayileşememiş, gelir dağılımı giderek bozulan, dünyanın en yüksek enflasyona sahip ülkelerinden biriyiz. Yakın gelecekte de bu tablonun değişmesi kolay gözükmüyor” biçiminde konuşuyor.
“Türkiye-AB yakınlaşması en güçlü çıpa”
Peki ikinci yüzyıla girerken, Türkiye’nin iktisatta Cumhuriyet’in birinci yıllarında olduğu üzere, yeni bir muvaffakiyet öyküsü yazması mümkün mü?
Prof. Kamil Yılmaz, bu soruya şu cevabı veriyor:
“Eğer Türkiye’nin yakın geleceğinde yeni bir Türkiye-AB yakınlaşması olmazsa, Cumhuriyet’in ikinci yüzyılında ne yazık ki çok fazla yol alabileceğimizi düşünmüyorum. Yakın tarih de bize gösteriyor ki averaj bir ülke olan Türkiye’nin sıçrama yapmasının en güçlü yolu AB ilgileridir. En güçlü çıpa budur. Fakat bugünkü Türkiye’ye baktığımızda ne yazık ki bu çok ütopik duruyor. Fakat önümüzdeki 10 yılda, 20 yılda, 50 yılda iktidarlar değişir, AB ile Türkiye ortasında tekrar yakın bir bağlantı başlayabilir.”
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl bağlanabilirim?