Karadeniz’in stratejik ehemmiyeti artıyor
Rusya ve Ukrayna ortasındaki Tahıl Koridoru Mutabakatı’nın sona ermesinden bu yana her iki taraftan da ticari gemilere yönelik ataklar arttı. Temmuz ortasından beri muahedeyi bloke eden Rusya, Ukrayna limanlarına yönelik bombardımanı artırdı ve yük gemilerine saldırmakla tehdit etti. Ukrayna ise Rusya’nın Karadeniz kıyısındaki altı limanını “savaş riskli bölge” ilan etti ve Rus yük gemilerine, tankerlerine ve liman tesislerine misilleme akınlar düzenleme tehdidinde bulundu.
Her iki devlet için de Karadeniz bir manada dünyaya açılan kapı niteliğini taşıyor ve hem stratejik hem de ekonomik değeri çok büyük. Fakat başta NATO ülkeleri Türkiye, Bulgaristan ve Romanya olmak üzere Karadeniz’e kıyısı olan öbür devletlerin de Avrupa ile Asya ortasındaki bu denizde somut çıkarları var.
Rusya için öncelikli çıkar bölgesi
Rusya, Karadeniz’i her vakit kendi tesir alanı olarak gördü ve görmeye devam ediyor. Çarlık ve daha sonra da Sovyetler Birliği periyodunda Karadeniz bu dev gücün güney kanadını oluşturuyordu. Karadeniz günümüzde de bir yandan Rusya’nın Akdeniz, Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Güney Avrupa’da tesirini gösterebilmesini sağlayan bir sıçrama tahtası olarak görülürken, tıpkı vakitte Rusya’ya Suriye ve Libya üzere askeri olarak aktif olduğu daha uzak ülkelere erişim imkânı da sağlıyor. Rusya’nın halihazırda Suriye’nin Tartus kentindeki limanda bir donanma üssü bulunuyor.
Rusya’nın askerî açıdan bölgedeki en kıymetli ayağı, 1793’ten bu yana karargâhı daima olarak Sivastopol’da bulunan Rus Karadeniz Filosu. Ukrayna’ya bağlı olan fakat 2014’ten bu yana Rusya tarafından ilhak edilmiş olan Kırım yarımadasındaki bu liman kenti Moskova için özel bir ehemmiyete sahip. Burası Rusya’da kış aylarında bile askeri emellerle kullanılabilen çok az derin su limanlarından birine sahip.
Rusya tarafından geçtiğimiz yıllarda bölgede şuurlu olarak körüklenen krizler, Moskova’nın Karadeniz ve etrafındaki hegemonyasını korumak için ne kadar istekli olduğunun birer göstergesi. Sonuç olarak, milletlerarası hukuka nazaran Rusya tüm Karadeniz kıyı şeridinin yalnızca yüzde onuna sahip olsa da, tesiri altındaki alanları giderek genişlettiği için fiilen kıyı şeridinin yaklaşık üçte birini denetim ediyor. Rusya, 2008’de Gürcistan’a müdahale ederek Karadeniz’in doğu kıyısında Abhazya da dahil olmak üzere kendisine bağlı lakin memleketler arası alanda tanınmayan iki cumhuriyet kurdu; 2014’te Kırım yarımadasını ilhak etti ve 2022’de Ukrayna’ya saldırmasının akabinde Karadeniz’de yer alan Güney Ukrayna’nın büyük kısmını ele geçirdi ve işgal etti.
Karadeniz, ticaret açısından da Rusya için büyük değer taşıyor. Moskova tahıl, gübre ve öteki mal ihracatının büyük bir kısmını bölgedeki limanlar üzerinden gerçekleştiriyor. Karadeniz üzerinden geçen ticaret yolu da Rusya için giderek ehemmiyet kazanıyor çünkü Moskova Batı’nın Rusya’ya yönelik yaptırımlarına katılmayan ülkelere bu yoldan mal ulaştırabiliyor.
Ukrayna için hayati değer taşıyan ticaret yolu
Karadeniz bir ticaret yolu olarak Ukrayna için de en az Rusya için olduğu kadar büyük ehemmiyet taşıyor. Barış vaktinde Ukrayna’nın toplam ihracatının yüzde 50’sinden fazlası Karadeniz’deki en büyük limanı olan Odessa’dan yapılıyordu. Bilhassa dünya pazarı için tahıl sevkiyatı da Rusya ile yapılan Tahıl Koridoru Mutabakatı Temmuz ortasında sona erene kadar buradan yapılıyordu çünkü Karadeniz bölgesi dünyanın en büyük tahıl ambarlarından biri olarak kabul ediliyor. Savaş patlak vermeden evvel Rusya ve Ukrayna birlikte dünya ayçiçek yağı ihracatının yüzde 60’ına, buğdayın yaklaşık yüzde 24’üne ve arpanın da yüzde 19’una sahipti.
Rusya ve Ukrayna’nın giderek artan bir biçimde karşı tarafın ticari gemilerini amaç alması bu tabloyla direkt kontaklı. Her iki ülke de Karadeniz’deki mal trafiğinin yavaşlamasından ekonomik olarak büyük ziyan görecektir. Her ne kadar Ukrayna savaşın tesiriyle ihracat rotalarını çeşitlendirmiş olsa da (Ukrayna tahılının yalnızca yüzde 40’ı Karadeniz üzerinden, geri kalanı Avrupa Birliği üzerinden kara yoluyla ihraç ediliyor), Kiev bir müddet daha deniz yolu üzerinden yapılan mal ihracatına bağımlı kalmaya devam edecek.
Avrupa için siyasi rakipler ortasından geçen bir koridor
Rusya ve Ukrayna kuzey-güney güzergâhındaki ticaret yolları için savaşırken, doğu-batı güzergâhı da Brüksel için giderek daha kıymetli hale geliyor. Romanya ve Bulgaristan ile birlikte AB’nin Karadeniz kıyısında iki üye ülkesi var ve Gürcistan ve Ukrayna ile de iştirak mutabakatları imzalanmış durumda. Brüksel, Karadeniz’i, Asya ve Avrupa ortasında mal ve güç nakliyeciliği için giderek daha kıymetli bir koridor olarak görüyor. Avrupa Rus petrol ve doğal gazından giderek daha bağımsız hale gelmek istedikçe, başta Azerbaycan olmak üzere Kafkasya’daki üretici ülkeler giderek daha fazla ilgi odağı haline geliyor. Bakü, Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya petrol ve doğal gaz ihraç ediyor. Karadeniz üzerinden geçen bu güzergâh hem kuzeyde Rusya’yı hem de güneyde İran’ı bypass ediyor ve bu nedenle bu iki ülkeye ağır ekonomik yaptırımlar uygulayan Avrupalılar için özel bir stratejik ehemmiyete sahip.
NATO’nun da Karadeniz’de güçlü güvenlik çıkarları bulunuyor. İttifak, 1997’den Ukrayna Savaşı’nın patlak verdiği tarihe kadar her yıl burada büyük hareketler düzenliyordu. Lakin bu hareketler dışında NATO üyesi yalnızca Türkiye, Bulgaristan ve Romanya’nın donanmaları daima olarak burada bulunuyor. Bu durum, 1936’da imzalanan ve Türkiye’nin Karadeniz’den Akdeniz’e tek çıkış noktası olan İstanbul ve Çanakkale Boğazları üzerinde tam egemenliğini garanti eden Montrö Mutabakatı’na dayanıyor. Şubat 2022’de savaşın patlak vermesinden çabucak sonra Türkiye Boğazları yalnızca Rus değil, tüm savaş gemilerine kapatmıştı. Böylelikle Karadeniz’deki deniz kuvvetleri istikrarı o vakitten beri korunuyor.
Türkiye için en kıymetli amaç denge
Türkiye, milletlerarası mutabakatlarla teminat altına alınmış olsa da Karadeniz’e erişimi denetim ettiği için kilit bir jeostratejik pozisyona sahip. Ankara, Karadeniz bölgesindeki en değerli NATO ortağı ve kendisini Orta Asya, Kafkasya ve Orta Doğu ortasındaki ticaretin merkezi olarak görüyor.
Türkiye, NATO karşısında bölgedeki başkan rolünü teminat altına almaya büyük ihtimam gösteriyor. Ankara için Rusya ile alakalar de bu bağlamda hayati ehemmiyet taşıyor. Karadeniz, Moskova’da olduğu kadar Ankara’da da mutlak öncelikli bir ilgi alanı olarak görülüyor. Türkiye, Karadeniz bölgesinde on yıllar içinde oluşan güç istikrarının mümkün olduğunca korunmasını sağlamaya çalışıyor. Montrö Antlaşması Ankara’ya NATO dahil öbür aktörleri Karadeniz bölgesinin dışında bırakma fırsatı veriyor. Bu da Moskova’nın işine geliyor.
DW Türkçe’ye VPN ile sansürsüz nasıl erişebilirim?