Kömür Türkiye iktisadı için kritik ehemmiyet taşıyor mu?
Paris İklim Mutabakatı’na nazaran 2053’te karbon nötr hale gelmeyi hedefleyen Türkiye’nin bu doğrultuda yeni bir hareket planı oluşturması gerekiyor. Aksiyon planı gerektiren bölümlerin başında ise Memleketler arası Güç Ajansı’na nazaran sera gazı salımlarında dörtte üç hissesi olan güç kesimi geliyor.
Enerjide fosil yakıtların kullanımından etaplı olarak çıkılması, fosil yakıt üretimine yönelik teşviklerin sonlandırılarak pak güç kaynaklarına yönelik yatırımların teşvik edilmesi ve bu dönüşümün adil bir biçimde gerçekleşmesinin planlanması öncelikli aksiyonlar olarak öne çıkıyor.
Türkiye’de kömürlü termik santrallere yönelen reaksiyonlar, ekseriyetle santrallerin ekonomik büyümeye ve istihdama katkısı üzerinden savuşturulmaya çalışılıyor. Bunun son örneği, Yeniköy Kemerköy Termik Santrali’ne linyit sağlayan açık maden ocağını genişletmek için Akbelen Ormanı’nda yapılan ağaç kıyımında görüldü.
Peki kömür Türkiye iktisadı için sahiden kritik bir değer taşıyor mu?
Katma kıymeti düşük
Sürdürülebilir İktisat ve Finans Araştırmaları Derneği (SEFiA) ve Avrupa İklim Hareket Ağı’nın (CAN Europe) hazırladığı “Kömüre Dayalı İstihdamdan Çıkış” isimli rapor, Türkiye’de elektrik üretiminde kömürden çıkışın ekonomik maliyetini, istihdamda yaratabileceği mümkün meseleleri ve tahlil tekliflerini ortaya koydu.
Dr. Efşan Nas İtina ve Dr. Öğr. Gör. Güneş Aşık imzalı rapor, kömür ve linyit çıkarılması bölümünün Türkiye için ekonomik getirisinin düşük olduğunu ve bu getirinin giderek azaldığını, kömürden çıkışın istihdamda önemli bir şok oluşturma potansiyelinin olmadığını gösteriyor.
Rapora nazaran kömür ve linyit madenciliğinin katma kıymetinin gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) içindeki hissesi 2000’lerin başındaki yüzde 0,14 düzeylerinden, 2011 yılından bu yana süratle azalarak 2018’e gelindiğinde yüzde 0,08 düzeyine kadar geriledi.
İstihdama katkı binde 2’den az
Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) datalarına nazaran Türkiye’de 35 bin kadar kişinin kömür ve linyit madenciliği bölümünde, 8-10 bin kişinin ise kömürlü termik santrallerde kayıtlı olarak istihdam edildiğini aktaran rapor, daldaki kayıtlı ve kayıt dışı istihdamın, toplam istihdamın binde 2’sinden daha az olduğuna işaret ediyor.
Rapora nazaran 2014 yılında yüzde 0,21 olan kömür ve linyit çıkarılması dalındaki istihdamın toplam istihdamdaki hissesi, 2020 yılına gelindiğinde yüzde 0,16 düzeyine geriledi. Sektörel istihdamın öteki kömür vilayetlerine nazaran en büyük olduğu Zonguldak’ın yer aldığı bölgede bile istihdamın yalnızca yüzde 4 ila yüzde 6’sı bu dalda bulunurken, kömüre dayalı iktisatların öne çıktığı Manisa, Muğla, Zonguldak, Bartın, Kahramanmaraş ve Çanakkale’nin içinde bulunduğu bölgelerde 2020 yılında istihdamın binde 3’ünü karşılayan kömür ve linyit çıkarılması bölümü, en fazla istihdam sağlayan 10 bölüm ortasında yer almadı.
Başka kesimlerde istihdam mümkün
Çalışma, taş kömürü ve linyit çıkarılması bölümü çalışanlarının profilini de ortaya koydu.
Buna nazaran taş kömürü ve linyit çıkarılması dalı çalışanlarının eğitim durumu – üniversite ve daha yüksek eğitimlilerin daha düşük oranda bu dalda çalışması dışında – öteki dallardan manalı ölçüde farklılık göstermiyor. Yüzde 66’sı 25-44 yaş ortası olan madencilerin eğitim düzeyinin başka bölümlerden düşük olmaması, kesim çalışanlarının öteki bölümlerde istihdam edilmelerinin mümkün olduğunu gösteriyor.
Taş kömürü ve linyit çıkarılması bölümünde çalışanların yüzde 29’unu, öbür kesimlerde çalışanların ise yüzde 27’sini 4 yahut 5 yıllık ilkokul mezunları oluşturuyor. Kömür ve linyit çıkarılması bölümünde ortaokul yahut meslek lisesi mezunlarının oranı tüm başka bölümlerin ortalamasına nazaran daha yüksek iken; dalda yüksekokul ve üzeri dereceye sahip çalışanların olan yüzde 21 ile yüzde 28 olan ortalamanın altında kalıyor.
Taşeron personellik ve iş kazaları
Öte yandan raporda taş kömürü ve linyit çıkarılması bölümünde kayıt dışı istihdam düşük olsa da taşeron işçiliğin yaygın olduğu, iş kazası ve meslek hastalıklarının ise sıklıkla görüldüğü vurgulanıyor.
Rapora nazaran dal çalışanlarının yüzde 2’sinin çocuk emekçi olabileceği varsayım ediliyor. Bu çocuk çalışanların durumunun, gerek kayıt dışılık gerekse elde ettikleri gelir bakımından Türkiye’deki çocuk emekçilerin genelinden daha makus olduğuna dikkat çekilen raporda, Türkiye’de çalışan başına iş kazasının en yüksek olduğu dal olan kömür bölümünde 2020 yılında 8 bin 460 iş kazasının gerçekleştiği, 2008-2019 yılları ortasında yüzde 57 oranında artan iş kazaları nedeniyle istihdam başına iş göremezlik mühleti, toplam hastalık olay sayısı ve hastalık nedeniyle süreksiz iş göremezlik müddetinde artış olduğu bilgisi veriliyor.
Yaşam şartlarını iyileştirilebilir
Raporda bu nedenlere bağlı olarak kömürden adil bir çıkışın, kesim çalışanları için -belli kaideler sağlandığı takdirde- ömür şartlarını düzgünleştirme imkanı içerdiği de aktarılıyor.
Kayıt dışı istihdamın bölümde düşük olmasının, işgücü piyasaları açısından kullanılabilecek erken emeklilik, işsizlik sigortası ve başka ilgili toplumsal muhafaza tedbirlerinin kullanılabilirliğini ve kapsayıcılığını artırdığına işaret eden rapora nazaran, kömür ve linyit çıkarılması dalı çalışanlarının bölgelerdeki öteki faaliyet alanlarında istihdam edildiklerinde benzeri yahut daha uygun çalışma kaidelerini elde edebilmelerini sağlamak, adil bir dönüşüm için değerli olabilecek bir kriter olarak öne çıkıyor.
Bu nedenle, bölgelerde katma pahası daha yüksek bölümlerin gelişiminin ve bu dallarda istihdam artışının teşvik edilmesi gerekiyor.
Hangi siyasetler uygulanmalı?
Raporda, bu çerçevede, kömüre dayalı bölümlere verilen teşviklerin sonlandırılması ve ortaya çıkan bütçenin bölgelerde yeni dalları teşvik etmek için kullanılması, yeşil bölümlere yönelik ek teşviklerin verilmesi, bölüm çalışanlarının profili çıkartılarak muhtaçlık duyulan kesimlerde mesleksel maharet için eğitim programlarının oluşturulması, istihdam edilebilirliği düşük olan kümeler için erken emeklilik, toplumsal yardım programlarının hazırlanması; uzun devirde ise kamu kurumlarının teknik kapasitelerinin geliştirilmesi, adil dönüşüm alanında kamu ile paydaşların iş birliğini güçlendirecek düzeneklerin kurulması, temel eğitimin ve mesleksel eğitimin dönüşümün gerektirdiği formda yine tasarlanması üzere siyaset teklifleri sıralanıyor.