Mehmet Cengiz Bosna Hersek’te neden medya işvereni oldu?
Cengiz Holding, son yıllarda Türkiye’nin farklı bölgelerindeki inşaat projelerinde etraf katliamlarına neden olduğu, anahtar teslim ihaleler aldığı ve vergi borçlarının silindiği üzere argümanlarla sık sık gündeme geliyor. Holding, Dünya Bankasının raporuna nazaran dünyada en fazla kamu ihalesi alan üç şirketten biri.
Forbes Türkiye’nin 2020 yılında yayınladığı “en zenginler” listesine nazaran Cengiz Holding’in hak sahiplerinin toplamda en az 2,2 milyar dolarlık serveti bulunuyor. DW Türkçe Milletlerarası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte yürüttüğü araştırma projeleri Pandora Papers ve Panama Papers ile Cengiz’in servetini kısmen vergi cennetlerinde değerlendirdiğini de ortaya koymuştu.
Pandora Papers (3) Türkiye’yi talan eden Cengiz vergi cennetinde ne yapıyor?
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video
Holding’in yönettiği onlarca şirketten birisi de 2004 yılında özelleştirilerek Cengiz Holding’e katılan Eti Bakır A.Ş. Yalnızca 2021 yılında bu şirketin devletten aldığı teşviklerin ölçüsü yüzlerce milyon lirayı buldu.
DW Türkçe’nin ulaştığı evraklara nazaran Eti Bakır A.Ş. Bosna Hersek’te 58 bin Bosna Hersek Markı (BAM), yani yaklaşık 29 bin euro sermaye ile Simurg Media ismi altında bir şirket kurdu.
Ülkede yayınlanan medya raporlarına nazaran reklam gelirlerinin bilhassa düşüşte olduğu bir yıl olan 2015’te kurulan Simurg Media’ya bağlı iki adet basın yayın organı bulunuyor: Günlük online haber sitesi Faktor ve haftalık siyasi mecmua STAV.
Cengiz Holding nasıl Bosna’da medya kesimine girdi?
DW Türkçe’ye konuşan Bosna Hersek Gazeteciler Derneği Genel Sekreteri Borka Rudic, Simurg Media’ya ilişkin yayınların ülke nüfusunun yarısını oluşturan Boşnak halkına yönelik yayın yaptığının altını çizerek “Ülkemiz küçük bir pazar ve Simurg Media, Bosna Hersek Federasyonu’nun yalnızca bir kesimine odaklanmış durumda. Sürdürülebilir bir medya olmak için kâr elde etme bahtları yok” diyor.
Rudic’e nazaran bu durum, Cengiz Holding’in medya yatırımının ekonomik gelir elde etmekten daha çok “politik amaç odaklı” olduğunun da bir göstergesi.
Farklı iş alanlarında faaliyet gösteren şirketlerin medyaya girmesinin günümüzde olağanlaşan bir durum olduğunu söyleyen gazeteci ve akademisyen Can Ertuna ise bu durumun “salt gazetecilik ya da yayıncılıktan para kazanma amacı” taşımadığının altını çiziyor.
Cengiz Holding üzere memleketler arası firmaların medyaya “kâr etmek için değil, iş münasebetlerinin bekâsı için girdiğini” düşünen Ertuna, “eğer yasal bir mani yoksa, kendileri ve kendilerini destekleyenler için bir tesir ve nüfuz alanı yaratmak” gayesinde olabileceklerini belirtiyor.
Rekor ihaleleri Cengiz Holding aldı
Cengiz Holding 2012 yılından beri Bosna Hersek’in dört bir yanında rekor büyüklükte ihaleler alıyor. Yalnızca 2012 yılında üstlendiği iki otoyol projesinin toplam bedeli 383 milyon dolar (yaklaşık 306 milyon euro).
Ülkeyi Adriyatik Denizi’nden öteki Avrupa ülkelerine bağlayacak olan 5C Otoyolu Projesi’nin ihalesini 2012’de alan Cengiz Holding, o devirde ülke tarihinin en değerli otoyol projesi olan ve tek seferde çıkılan ihalenin de kazananı oldu.
Şirket, 2018 yılında KDV dahil 67,3 milyon euroluk otoyol ihalesini aldı, 2020’de ise KDV dahil yaklaşık 208 milyon euro bedelinde diğer bir otoyol üretimi ihalesinin sahibi oldu. Haziran 2021’de de bisiklet yolu imali için 550 bin euroluk öteki bir ihale kazandı. Son olarak Mart 2023’te tekrar ülke rekorunu kıran, KDV dahil yaklaşık 420 milyon euroluk yeni bir otoyol projesinin ihalesi Cengiz Holding’e verildi.
Projelerinin bedeli Türkiye-Bosna ticaretinden fazla
Bir kamu şirketi olan Bosna Hersek Otoyol Yönetiminin 2019-2023 yılları ortasında ihaleye çıkarttığı projelerin toplam kıymeti 1 milyar 275 milyon euroyu buldu.Cengiz Holding ise bu projelerin bedelinin yüzde 49’una denk gelen 627 milyon euroluk kısmını üstlendi.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına nazaran 2022 yılında Türkiye ve Bosna Hersek ortasındaki ticaret hacmi 900 milyon euroyu buldu. Gayrisafi yurtiçi hasılası 24 milyar euro olan ülkede, Cengiz Holding’in son 11 senede kazandığı ihalelerin toplam bedeli ise bir milyar euroyu aşıyor. Bu projelerin finansmanının büyük bir kısmı Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ile Avrupa Yatırım Bankası tarafından karşıladı.
Şirketlerin yurt dışında iş yapma şartlarını da dış siyasetten büsbütün bağımsız düşünülemeyeceğini belirten Ertuna’ya nazaran, bilhassa âlâ bağlar kurulan ülkelerde “kamunun bir formda dayanağını alan şirketlerin başkalarına nazaran avantajlı oldukları aşikâr.”
“Parti propagandası yapıyor”
Avrupa Birliği dayanağıyla 2020 yılında yayınlanan “Bosna Hersek’te Medya ve Bağlantının Propaganda, Dezenformasyon ve Nefret Söylemi” isimli medya raporuna nazaran, Cengiz Holding’e bağlı STAV siyasi parti propagandası yapıyor. Rapora nazaran “SDA’ya (Demokratik Aksiyon Partisi) yönelik her türlü tenkit, Boşnaklara ve devlete yönelik saldırılar” olarak gösteriliyor, ayrıyeten bilhassa Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ı destekleyen yayınlar yapılıyor.
Ertuna’ya nazaran, Türkiye’deki mevcut ilgiler ağına bakınca Cengiz Holding üzere firmaların “yurtdışındaki yatırımlarını destekleyen hükümetin yararına ve kendi iş ilgilerinin bekasına yönelik olarak medya yatırımı yapmaları” şaşırtan değil.
Uzun yıllardır Saraybosna’da yaşayan sosyolog Dirim Özkan ise 1990 yılında Bosnalı siyasetçi Aliya İzetbegoviç tarafından kurulan SDA partisinin İslamcı bir gelenekten geldiğini ve AKP hükümeti tarafından desteklendiğini belirtiyor.
“SDA yeni-Osmanlıcı sayılabilir”
SDA’nın Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından desteklenmesinin en kıymetli sebebinin ideolojik olduğunu belirten Özkan, “SDA hatta yeni-Osmanlıcı sayılabilecek bir parti” görüşünde.
Özkan, “Bosnalı Sırpların ağabeyi Sırbistan, Hırvatların ağabeyi Hırvatistan iken Boşnakların, Müslümanların sırtını dayayabileceği kimse yok. Onların kollayıcı ağabeyi olarak Türkiye konumlanıyor” diyor. Lakin Özkan’a nazaran Türkiye, Bosna Hersek iktisadı açısından aslında çok da büyük bir ticari ortak değil.
Avrupa istatistik kurumu EUROSTAT’ın datalarına nazaran 2022 yılında Bosna Hersek’in ithalatının yüzde 5,9’i Türkiye’den gelirken ülkenin yaptığı toplam ihracatın ise yalnızca yüzde 1,7’si Türkiye’ye yapılmış.
Özkan, “Dolayısıyla bu telaffuzlar hamasi boyutta kalsa bile her iki ülkenin muhafazakâr seçmenleri açısından sembolik ehemmiyet taşıyor” diyor.
İzetbegoviç – Erdoğan arkadaşlığı
SDA bugün Aliya İzetbegoviç’in oğlu olan ve 2010-2018 ortası iki devir Bosna Hersek başkanlığı koltuğuna oturan Bakir İzetbegoviç tarafından yönetiliyor. Parti başkanının 2021 yılında evlenen kızının nikah şahitliğini ise “kardeşim ve dostum” dediği Cumhurbaşkanı Erdoğan yapmıştı.
Özkan, “İzetbegoviç ile Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın abi-kardeş üzere bir münasebet ortaya koyarak duygusal anlar yaşadıklarının televizyonlarda gösterilmesi Bosna’daki Müslüman seçmenleri etkiliyor” yorumu yapıyor.
Bakir İzetbegoviç’in en kıymetli siyasi rakiplerinden biri olan Fahrudin Radonçiç’in, Bosna Hersek’te başkanlık seçimini kaybettikten sonra “Ben bu seçimde yalnızca İzetbegoviç’e değil, Recep Tayyip Erdoğan’a karşı da gayret ettim” yorumunda bulunduğunu hatırlatan Özkan, iki başkan ortasındaki siyasi yakınlığın çok açık olduğunu belirtiyor.
Saraybosna Medya Merkezi’nde (Mediacentar Sarajevo) proje koordinatörü ve araştırmacı olarak misyon alan Selma Zulic Siljak da bu görüşü paylaşıyor. Ona nazaran bu arkadaşlık bilhassa seçim kampanyası sırasında medyada sık sık tasvir ediliyor.
Simurg Media kırmızı listede
DW Türkçe’ye açıklamalarda bulunan Siljak, bir siyasi partiyi destekleyen içeriklerin yayın kuruluşlarında sıklıkla yer bulmasının Bosna-Hersek için yeni bir durum olmadığını, ülkede farklı etnik-milliyetçi yayın çizgisine sahip pek çok medya kuruluşu olduğunu belirtiyor.
“Nefret odaklı telaffuzların bilhassa seçim periyotlarında arttığını gözlemliyoruz. Simurg Media’ya bağlı Faktor haber sitesini ise yaydığı dezenformasyon sebebiyle inceliyoruz” açıklamasını yapan Siljak, “Faktor’u kırmızı listeye aldık” diyor.
Bosna-Hersek’te 2022 yılında yapılan genel seçimler müddetince medyada çıkan haberlerin tahlilinin yapıldığı ve Saraybosna Medya Merkezi tarafından yayınlanan “Seçimler sırasında ziyanlı söylemler” başlıklı bir rapor, STAV ve Faktor‘u en ziyanlı içerikler yayımlayan platformlar ortasında gösteriyor. Ayrıyeten bu iki kuruluşun ana gayesinde muhalefet partileri ve eski SDA üyeleri olduğu söz ediliyor.
Bosna Hersek Gazeteciler Derneği Genel Sekreteri Rudic de haftalık mecmua STAV‘da nefret söylemi ve gazetecileri amaç alan haberlere sıklıkla rastladıklarını söylüyor. Rudic, ayrıyeten basın etik kodunu çiğnedikleri gerekçesiyle STAV hakkında Basın Konseyi’ne birçok sefer şikayette bulunulduğunu belirtiyor. Bu şikayetlerin çerçevesini ise özlük haklarına atak ve Bosna-Hersek’teki farklı etnik kimliklere yönelik düşmanlık olarak çiziyor.
STAV‘ın finansmanın nasıl yapıldığının bilinmediği belirten uzmanlara nazaran, alınan birkaç reklamın halihazırda bulunan geniş bir editör takımını ayakta tutmak için kâfi değil.
Gazeteci ve akademisyen Can Ertuna ise kamu faydası ismine yasama, yürütme ve yargıyı denetlemesi gereken, “dördüncü kuvvet” medyanın kamu ihaleleri alan holdingler tarafından yönetilmesinin etik açıdan sıkıntılı olduğunu belirtiyor ve ekliyor:
“Aslında toplum ismine denetlemesi gereken kurumlarla iş ve para bağı içinde olmak böylesi bir misyonun ne kadar yerine getirilebileceği tarafında önemli soru işaretleri ortaya çıkarıyor.”
Mehmet Cengiz ve Cengiz Holding’in Bosna Hersek Müdürü Utku Gök DW Türkçe’nin yolladığı sorulara yanıt vermedi.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?