Ortadoğu’nun görünmeyen kahramanı: Yer altı suları
Yer altı suyu; dünyanıniklim değişikliği ve kuraklıkbakımından en büyük tehdit altındaki ülkelerinden biri olan Irak’ta bu yılki bereketli buğday hasadının görünmeyen kahramanı.
Tunus’ta hayati değere sahip hurma ağacı vahalarının sayısının artmasına yardımcı olan, Yemen’de savaşa karşın tarımın sürmesine imkân tanıyan ya da Libya’nın hareketli kıyı kentlerine su verilmesini sağlayan da o.
Toprağın altında bulunan ve ekseriyetle kuyular aracılığıyla erişilebilen pak su, kurak Ortadoğu ülkelerinde her vakit değerli bir rol oynadı. Yer altında olduğu için kuraklık ve sıcaklıktan etkilenmeyen bu kaynak,Birleşmiş Milletler (BM) raporlarına nazaran en az 10 Arap ülkesinin en önemli pak su kaynağı pozisyonunda.
Ancak iklim değişikliğinin bu ülkelere düşen yağmur ölçüsünü daha da düşürmesi ve çok sıcak yaz aylarının ırmak ve gölleri daha da kurutması, yer altı sularının değerini düzgünce artırdı.
Yer altı suları nasıl yönetilmeli?
Alman Kalkınma ve Sürdürülebilirlik Enstitüsü’nün kıdemli araştırmacılarından Annabelle Houdret, “Yer altı suyuna yönelik farkındalık artıyor” sözünü kullanıyor.
Özellikle Fas’taki yer altı suyu idaresi üzerine araştırmalarda bulunan Houdret, “İnsanlar yer altı sularını görmedikleri için ekseriyetle bu kaynaklar üzerine gerektiği kadar düşünmüyorlar. Meğer bir ırmağın su düzeyinin düştüğünü gördüğünüzde çabucak bir reaksiyon verirsiniz” diyor.
Houdret, “Yer altı suyu soyuttur. Vakitle yer altında neler olduğunun da farkına varıyoruz lakin bunun için çok geç de olabilir” diye ekliyor.
Washington merkezli niyet kuruluşu Ortadoğu Enstitüsü’nün iklim ve su programı yöneticisi Mohammed Mahmoud ise DW’ye yaptığı değerlendirmede, yer altı suyunun değişken tabiatının durumu daha da karmaşık hâle getirdiğine dikkat çekiyor.
Mahmoud, bölgede yer altı suyu üzerindeki baskının giderek arttığını fakat bunun komplike bir kaynak olduğunun da unutulmaması gerektiğini belirtiyor.
Yer altı suyunu nasıl yöneteceğiniz, ne çeşit bir toprak ya da kaya yapısının içinde olduğuna, ne kadar derinde bulunduğuna, nasıl aktığına, etraftaki ırmak ya da göl üzere yer üstü sularına nasıl bağlandığına bağlı. Ayrıyeten yer altı suyunun yenilenebilir kaynaklardan gelip gelmediği de kıymet taşıyor.
Örneğin Ortadoğu’daki birtakım yer altı suları, binlerce yıldır yer altında birikiyor. Buna “fosil yer altı suyu” deniyor ve yenilenmesi bir oldukça sıkıntı oluyor. Yerin altındaki petrol üzere bu da tek kullanımlık bir kaynaktır.
Almanya’nın Federal Yer Bilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü’nün yer altı suyu siyaset müracaat ünitesindeki proje yönetilerinden Ramon Brentführer, “Bu yer altı suyu kaynakları çok derinlerde yer alıyor ve yenilenmesi neredeyse ya da büsbütün imkânsız oluyor” diyor. “Ancak son yıllarda bu akiferler giderek daha fazla kullanıma açılıyor” diye ekliyor.
Buna rağmen elbette birtakım yer altı suyu kaynakları yağmur üzere etkenlerle tertipli olarak kendini yeniliyor. Lakin yer altı suyu kaynakları yenilenebilir olduğunda dahi unutulmaması gereken bir istikrar var: Kullanmak için çıkardığınız su, kaynağa giren sudan fazla olmasın.
Yer altı suyunun ölçümü kıymetli fakat zor
BM Batı Asya Ekonomik ve Toplumsal Kurulu (ESCWA) üzere örgütler bu istikrarın bilhassa Ortadoğu’da dikkate alınması gerektiği konusunda ikazda bulunuyor. Fakat ne derece dengesizlik olduğunu bilmek ya da onu yönetmek de kolay değil.
Yer altı suyu düzeylerini ölçmeyi zorlaştıran sebeplerin başında doğal ki bu kaynağın pozisyonu geliyor.
Bölgedeki ülkelerin yer altındaki ya da üstündeki sularını ölçme derecesi de büyük değişiklik gösteriyor.
Örneğin yaklaşık 10 yıldır süren bir iç savaşa sahne olan Yemen’de bu ölçümleri yapmak bir oldukça sıkıntı. Suudi Arabistan üzere ülkelerse yer altı suyu düzeylerinin oldukça farkında üzere görünüyor. Suudi Arabistan, ülkede 1970’li yıllarda başlanan ve buğday yetiştiriciliğinde yer altı suyu kullanımına dayanan tarım programına 2018’de son verdi. Bu programın sonlandırılması, Suudilerin yer altı su kaynaklarının tükendiğinin farkına vardığını gösteriyor.
Yer altı sularını uzaydan, NASA’nın iklim değişikliğini gözlemlemeye yönelik uydusu GRACE üzere uydularla ölçmek mümkün. Bu uydular, Dünya’nın yer çekimini ölçerek su hareketlerini izliyor. Örneğin daha az yer altı suyu olduğunda bunu bildiriyor.
“Ancak GRACE mahallî su idaresi için bilgi sağlamıyor” ikazında bulunan Brentführer, “Bu da uzaktan algılamanın sonlarına ulaştığı nokta olarak karşımıza çıkıyor” diye ekliyor.
DW’ye konuşan su uzmanı Brentführer, bunun içinse lokal müşahede kuyularına muhtaçlık olduğunu belirtiyor.
Bu kuyuların finansman bulunup inşa edilmesi ve eğitimli takımlarca sistemli olarak takip edilmesi gerekiyor. Lakin bu koşulların her yerde sağlanabilmesi mümkün olmuyor.
Brentführer ayrıyeten, bilgi eksikliğinin su kaynağıyla ilgili sıkıntıların yalnızca bir boyutu olduğuna dikkat çekiyor:
“Örneğin Ürdün’de yer altı suyunun durumu pek düzgün biliniyor fakat orada da bu defa tarım için su çıkarılmasına yönelik düzenlemelerin uygulanmasında sorun var. Ya da Suudi Arabistan üzere varlıklı Körfez ülkeleri su kaynakları hakkında epeyce bilgi sahibi. Onlarsa datalar konusunda şeffaf değiller.
Birçok Ortadoğu ülkesinin su kullanımı konusunda düzenlemeleri bulunduğunu söyleyen Houdret de “Ama uygulama sıkıntılı olabiliyor” diyor.
Fas’taki kaçak kuyuları denetim etmekle görevlendirilen bir lokal su yönetimi çalışanının yaşadığı zorluklardan örnek veren Houdret, kısıtlı akaryakıtla geniş bir alandaki birçok yeri incelemesi gereken bu vazifelinin birden fazla vakit kendisini taş atarak kovan köylülerle karşılaştığını tabir ediyor.
Yer altı suyu ne vakit bitecek?
Peki, hakikaten kimse ne kadar yer altı suyu kaldığını bilmiyorsa ve kullanımı da artıyorsa, Ortadoğu’da bu su kaynağının bitme mümkünlüğü var mı?
GRACE uydularından edinilen bilgilerden, Ortadoğu’daki yer altı sularının son 10 yılda önemli oranda azaldığı anlaşılıyor.
BM bünyesindeki ESCWA’nın raporlarına nazaran de Ortadoğu’da birçok bölgedeki yer altı suyu akiferleri, yenilenebilme mühletinden daha süratli bir biçimde kullanılıyor.
Ancak bu çeşit ihtarlara karşın gerçek şu ki kimse Ortadoğu’nun yer altı suyunun tükenip tükenmeyeceğini ya da bunun ne vakit olacağını kesin olarak bilemiyor.
Sri Lanka merkezli Memleketler arası Su İdaresi Enstitüsü’nün Ortadoğu ve Kuzey Afrika temsilcisi Youssef Brouziyne, “Yer altı suyu, öteki doğal sistemlerle de etkileşimde olan son derece komplike bir sistem ihtiva ediyor” diyor.
Bu sistemler etraftaki ırmaklar ya da sulak alanlar, bağlı ekosistemler, yağış ölçüsü, kıyı şeritleri üzere ögelerin yanı sıra tuzluluk ve kirlilik kaynaklı basıncı da içeriyor.
Yer altı suyu düzeylerinin tam olarak ölçülememesinin nedenlerinden biri de suyun ulusal hudutları dikkate almaması.
ESCWA varsayımları, bölgede 43 yer altı suyu akiferinin hudut ötesine ulaştığına işaret ediyor. Lakin yalnızca birkaç Ortadoğu ülkesi, 2021’deki ESCWA raporunda tabir edilen “yeterli” yer altı suyu idaresini gerçekleştiriyor.
Houdret’e nazaran, birebir yer altı kaynağını paylaşan ülkelerden hangisinin daha fazla, hangisinin daha az su çıkardığını söyleyebilmek de kolay değil.
Aynı yer altı suyu havzasını paylaşan Libya, Tunus ve Cezayir bu hususta güzel bir örnek olabilir.
Son devirdeki haberler Libya’nın bu havzadan su çıkaran yaklaşık 6 bin 500 kuyunun yarısını kullandığına işaret ediyor. Tunus ve Cezayir ise çok daha az sayıda kuyudan faydalanıyor.
Houdret, “Yani öbür ülkeler bu durumdan şikâyetçi olabilir lakin tıpkı vakit kesin olarak da ‘İşte toplam ölçü, sen çok su çıkarmışsın ve bu yüzden bana borçlusun’ da diyemezler” yorumunda bulunuyor.
Brouziyne optimist olunması için de birtakım sebepler görüyor. Su sayesinde farklı ülkelerin bir ortaya gelebileceğini belirten Brouziyne, “Birbiriyle ikili seviyede anlaşamayan ülkeler bile husus su idaresine gelince tıpkı masanın etrafında oturacaktır” diyor.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?