Sencer Ayata: CHP’nin çağdaş devlet vizyonu hâlâ ayakta
Mustafa Kemal Atatürk tarafından 1923’te kurulan CHP 100’üncü yaşını 14 Mayıs seçimlerinden sonra başlayan tartışmalar ve değişim talepleriyle birlikte kutluyor.
CHP’nin 100’üncü yıldönümü nedeniyle “Geçmişin Mirasıyla Yeni Yüzyıla” sloganı altında 8-10 Eylül günleri boyunca partinin dünü, bugünü ve yarınını husus alan çeşitli panel ve etkinlikler düzenleniyor.
Partinin sağ partilerle ittifakın konuşulduğu ve kurultay öncesi değişim taleplerinin yükseldiği bir devirde CHP’nin 100 yıl içindeki kıymetli dönüm noktalarını ve kimlik arayışını Türkiye’nin önde gelen sosyologlarından, 2010-2018 yılları ortasında CHP Genel Lider Yardımcılığı vazifesinde bulunan ve milletvekilliği yapan Prof. Dr. Sencer Ayata ile konuştuk.
Ayata, CHP’nin kuruluş vizyonunun vakit içinde eleştirilse ve değişse de “modern, seküler, ulusal devlet projesinin” kaybolmak bir yana varlığını hâlâ koruduğunu ve toplumda giderek güçlendiğini belirtiyor. Ayata’ya nazaran CHP kendisini daima yenilememiş olsa yüz yıl ayakta kalıp, iktidar alternatifi haline gelmesi mümkün olmazdı.
Türkiye’nin siyasi, toplumsal, ekonomik ve kültürel dokularının Avrupa’dan farklı olduğuna dikkat çeken Ayata, “Avrupa’dan ya da dünyanın öbür bir yerinden alınıp çabucak uygulamaya konulacak ve CHP’yi çarçabuk iktidara taşıyacak bir toplumsal demokrasi modeli, programı, tecrübesi yok” diyor.
Sencer Ayata’ya yönelttiğimiz sorular ve karşılıkları şu formda:
DW: CHP için “kurucu parti” vizyonu çok yüklüdür. Bu vizyonu açabilir misiniz?
Ayata: CHP yeni toplumsal vizyonla yeni bir ülke, yeni bir devlet, yeni bir rejim kurmuş bir parti. Ortaya koyulan vizyon ve kurumsal yapı din siyaset bağı, kamusal hayatta kültürel kimliklerin yeri üzere birçok mevzuda eleştirildi ve değişikliklere uğradı. Ancak temel prestijiyle bakıldığında, bu vizyonun ve yapının temelini oluşturan çağdaş, seküler, ulusal devlet projesi kaybolmak bir yana varlığını koruyor, yerleşiyor, toplumda giderek de güçleniyor.
Gözden kaçırılmaması gereken ana fikir ve doğrultu şu; Cumhuriyet özü prestijiyle ziraî bir imparatorluktan çağdaş sanayi toplumuna, hatta sanayi toplumu ötesine geçiş projesi. Günümüzde bu büyük geçiş süreci ve onun yarattığı çatışmalar şimdi sona ermiş değil. Tüm eksikliklerine ve devir dönem ortaya çıkan yetersizliklerine karşın CHP bu fikrin, zihniyetin ve ülkünün en önemli taşıyıcısı olmayı sürdürüyor. Bir vakitler ‘küçük kentli seçkin azınlık’ denilen kesim toplumsal tabanda, genç nesilde vakit içerisinde küçülmek bir yana büyüyor, güçleniyor.
CHP çok uzun yıllardır tek başına iktidara gelememiş bir parti ve bu nedenle de eleştiriliyor. Bunu nasıl görüyorsunuz?
Ayata: CHP uzun mühlet muhalefette kalan bir parti lakin bu Türkiye’nin siyasi hayatında etkisizleştiği manasına gelmiyor. Tam bilakis.
Çok partili periyoda ve öncesine ait gerek siyasi gerek toplumsal platformlarda CHP’ye yönelik kıymetli tenkitler oldu. CHP bu tenkitleri büyük ölçüde dikkate almış ve hem kendi bünyesinde hem de toplum ile bağlantılarında kıymetli yenilikler yapmıştır. Kendisini daima yenilememiş olsa yüz yıl ayakta kalıp, yüzyılın sonunda iktidar alternatifi haline gelmesi mümkün olmazdı.
100 yıl içinde parti için çok sayıda dönüm noktası var. Bunlardan biri de 1980’deki darbe sonrası partinin kapatılması ve 1992’de yine açılması. Darbe devrini ve sonrasındaki siyasetleri nasıl görmek gerekiyor?
CHP (darbeyle kapatılmasından) 12 yıl sonra birinci kurulduğu tarihe rastlayan 9 Eylül’de (1992) yine açıldı. Cumhuriyetçi ve toplumsal demokrat seçmen tabanı yirmi yıl süren bölünme ve dağılma periyodunun sonunda CHP’de birleşti.
CHP globalleşme, neo-liberalizm ve muhafazakârlığın yükselişe geçtiği 12 Eylül sonrası devirde evvel askeri vesayet rejimi sonrasında ise otokratik AKP iktidarına karşı Cumhuriyetin kazanımlarını ve demokrasiyi savundu. CHP’nin farklı görüşleri savunan partilerle ittifaklar oluşturabilmesi, parti kıymetlerinin ve kimliğinin bu uzun ve çetin uğraşlar sonucunda sağlamlaşması sayesinde mümkün oldu.
2010 sonrasındaki açılımlar ve ittifaklar hala eleştiriliyor.
CHP, 2011 seçimleri ve sonrasında, 1970’li yıllarda olduğu üzere, sosyo-ekonomik sıkıntıları tekrar öne çıkartmaya başladı. Yeni fikirler üreterek vaat ve projeleriyle öne çıkan bir parti haline geldi. Ekonomik sistemin mağdurları kadar toplumsal ve kültürel bakımdan ötekileştirilmiş kesitlere ulaşılmaya çalışıldı.
Son periyotta ise CHP muhalefetin lokomotifi rolünü üstlenerek özgürlük ve demokrasi çabasının başını çekmeye çalıştı. CHP’nin izlediği sosyo-ekonomik hususlara yük vermenin yanı sıra, kültürel kimliklere hürmet gösterme ve demokrasi ittifakı oluşturma gayretleri, 2019 lokal seçimlerinde olumlu sonuç verdi fakat 2023 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde başarısızlıkla sonuçlandı.
CHP Türkiye’ye anayasal cumhuriyet, çok partili siyaset, hukuk devleti, toplumsal devlet ve toplumsal demokrasi kavramlarını ve unsurlarını getiren parti. CHP, iktidarda olmasa da birçok bakımdan başka partilere de taraf veren bir siyasi parti. Bir bakımdan Türkiye’nin siyaset okulu üzeredir.
CHP’nin kimlik arayışının sürdüğünü görüyoruz. CHP toplumsal demokrat olmamakla da eleştiriliyor. Bu tenkitlere ne dersiniz?
CHP siyasi çizgisini Ortanın Solu olarak belirlediği yıllardan itibaren gerek telaffuz gerekse uygulamalar prestijiyle değerli kırılmalar, tutarsızlıklar, sapmalar şüphesiz oldu. Lakin CHP bir toplumsal demokrat/demokratik sol parti olma telaffuzunu yarım yüzyılı aşkın bu mühlet içinde kesintisiz olarak sürdürüyor.
Dünyadaki benzeri örneklere ya da üniversal denilen birtakım kriterlere bakarak CHP’nin sahiden bir toplumsal demokrat parti olup olmadığı hem genel hem parti kamuoyunda vakit zaman tartışılan bir husus. Fakat solu sağdan ayıran iki temel özellik hiç ortadan kalkmadı. Birincisi, eşitsizliğin devam etmesi ve sağ ile solun eşitsizlik konusundaki yaklaşımlarının farklı olması. Sol eşitsizliklere karşı ve eşitsizliği azaltmadan yana. İkincisi, çağdaş toplumlarda eşitsizliğe karşı gayretin en kıymetli aracı devlet. Sağdan farklı olarak sol piyasanın ve toplumun yarattığı dengesizlikleri ve aksilikleri düzeltmekte devletin rolünü asli öge olarak görüyor.
Avrupa’dan ya da dünyanın diğer bir yerinden alınıp çabucak uygulamaya konulacak ve CHP’yi çarçabuk iktidara taşıyacak bir toplumsal demokrasi modeli, programı, tecrübesi yok. Zira Türkiye’nin siyasi, toplumsal, ekonomik ve kültürel dokuları ve şartları Avrupa’dan da solun kıymetli bir siyasi geçmişe ve güce sahip olduğu Latin Amerika’dan da epeyce farklı.
Gelişmiş Avrupa ülkeleri bilgi toplumu hatta bilgi toplumunun ileri etaplarına geçerken Türkiye kırsal toplum özelliklerini sürdüren ve şimdi tam manasıyla sanayi toplumu olmayı başaramamış bir ülke. İki kıymetli fark daha var. Birincisi, Türkiye’nin en temel sorunu kuşkusuz rejimin otoriterleşmesi. CHP için demokrasi sıkıntısının ve uğraşının öncelliği. İkincisi, Türkiye’de siyasi iktidar Cumhuriyetin bilim, laiklik, akılcı fikir, bayan erkek eşitliği üzere temel kazanımlarını ortadan kaldırmaya çalışıyor. CHP buna da karşı çıkıyor.
Peki CHP’nin geleceği ile ilgili tartışmaları nasıl değerlendiriyorsunuz?
Son 30-40 yılda eşitsizlik global, ulusal, bölgesel ve lokal seviyelerde büyük artış gösterdi. Eşitsizlik salt ekonomik bir sorun değil. Bu nedenle CHP hem sınıfsal hem de kültürel nedenlerle dezavantajlı pozisyona itilen tüm mağdurlara seslenmek ve onların meselelerine tahlil üretme sorunu ile karşı karşıya. Bu kapsamda bilhassa çalışan fakirlere yönelik siyasetlere ağrılık vermesi gerekiyor. Başka yanda kültürel kimlik kaynaklı sıkıntılar var. Burada gerekli olan kültürel tanıma siyasetleriyle mağduriyetlerin giderilmesi ve eşit vatandaşlığın sağlanması. Bu tıp savlı amaçları gerçekleştirmek ise lakin devletin iktisada müdahalesi ile mümkün hale gelebilir.