Türkiye-İsrail normalleşmesinde ipler kopma noktasında
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın son Filistin Mitingi’nde İsrail’e yönelik tenkit dozunu yükselterek Hamas’a art çıkması, Türkiye-İsrail bağlantılarını yine eski tansiyonlu günlere gerçek yöneltirken uzmanlara nazaran son tavır, Türk dış siyasetini yalnızca Ortadoğu değil dünyanın öteki bölgelerinde de zora sokabilir.
Erdoğan, geçen hafta TBMM’de kümedeki konuşmasında Hamas’ı “terör örgütü” olarak görmediklerini ve örgütün bir “mücahit grubu” olduğunu söylemiş, 28 Ekim’deki Filistin Mitingi’nde ise “İsrail, seni savaş hatalısı olarak dünyaya ilan edeceğiz ve artık bunun hazırlığı içindeyiz. Bunun çalışmasını yapıyoruz ve savaş hatalısı olarak İsrail’i dünyaya tanıtacağız” diye konuşmuştu.
Bu konuşmanın çabucak akabinde İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen, Türkiye’deki diplomatik temsilcilerinin geri dönmesi için talimat verdiğini açıkladı. Cohen’in açıklamasından sonra ise Türkiye Dışişleri Bakanlığı kaynakları, İsrailli diplomatların şu an Türkiye’de bulunmadıklarını, 19 Ekim prestijiyle Türkiye’den ayrıldıklarını hatırlattı. Lakin Bakanlık’ın verdiği bilgiye karşın, gelinen etapta güvenlik nedeniyle daha evvel Türkiye’den ayrıldığı bilinen İsrail Büyükelçiliği diplomatları Cohen’in açıklamasıyla “istişareler için geri çekilmiş” oluyor. Bunun da diplomaside başka değeri bulunuyor ve elçiyi geri çekmekten evvelki evrelerden biri olarak tanımlanıyor.
İsrail en üst seviyede alınan karar çerçevesinde attığı bu adımla Türkiye’deki misyonunun statüsünü değiştirmiş oldu. Edinilen bilgiye nazaran İsrail, “daha evvel Türkiye ile olan hiçbir ikili kriz vaktinde yapmadığı biçimde birinci protesto adımını attı.”
İsrail’in Ankara Büyükelçisi Irit Lillian’ın da ortalarında bulunduğu Türkiye’de vazife yapan İsrailli diplomatlar 19 Ekim’de elçilik ve konsolosluk önündeki protestoların şiddetlenmesi üzerine “güvenlik” gerekçesiyle Türkiye’den ayrılma kararı almıştı.
Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu Dairesi’nde uzun mühlet misyon yapmış olan Emekli Büyükelçi Şafak Göktürk, İsrail’in istişareler için elçiyi çekme kararına ait “İstişareler için çağırma demek ‘büyükelçiyi resmi olarak geri çekmiyorum ancak münasebetler o denli bir noktada ki devlet liderinden devlet liderine elçi olarak gönderilmiş kişiyi bu şartlarda orada tutmuyorum’ manasına geliyor” yorumu yapıyor.
DW Türkçe’nin diplomatik kaynaklardan edindiği bilgiye nazaran Türkiye’den siyasi seviyede yapılacak açıklamaların bu tonda devam etmesi durumunda teknik olarak Türkiye’nin Tel Aviv Büyükelçisi Şakir Torunlar’dan İsrail’i terk etmesinin istenmesi de ihtimal dahilinde. Lakin optimist bakış açısıyla kara harekâtına başlanması ile sivil ölümlerin azalması ve böylece Ankara’dan yapılan sert açıklamaların seyrelmesi de öngörüler ortasında.
İsrail’in son kararının akabinde Ankara’dan kamuoyuna yansıyan atılmış bir adım bulunmuyor.
Normalleşme süreci devam eder mi?
Peki 7 Ekim saldırısına kadar hassas ancak temkinli bir çizgide ilerleyen Türkiye-İsrail olağanlaşmasını bundan sonra ne bekliyor? Süreçte sona mı gelindi?
İki ülke ilgileri 2000’lerin ortalarından itibaren Hamas’ın Filistin’de seçimleri kazanmasının ve farklı faktörlerin tesiriyle kötüleşme sürecine girmiş, çalkantılı yılların akabinde da olağanlaşma sürecine girilerek Ağustos 2022’de karşılıklı büyükelçi atanması kararı alınmıştı.
Emekli Büyükelçi Göktürk, Türkiye-İsrail bağlarının bu ataktan evvel bile zati büsbütün olağanlaşmış olmadığını söylüyor ve yapılan ziyaretlere karşılık 7 Ekim’den evvel de münasebetlerin tam sonda olduğunu kaydediyor.
Saldırıların birinci günlerinde daha itidalli ve istikrarlı bir telaffuz kullanmaya çalışan AKP, Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın bölge ziyaretleri ve telefon trafiği ile aktif diplomasi yürütmeye çalışmış lakin gerek taraflardan gerekse ABD’den buna uygun yer bulamamıştı.
Garantörlük formülüne ve arabuluculuk isteğine da çok olumlu karşılıklar alamayan Ankara, İsrail’in operasyonları ile sivil ölümlerin artması ve gerek kendi ittifakı içindeki gerekse muhalefetteki Hamas yanlısı tavrın tesiriyle istikrarlı durumunu terk etmişti.
Türkiye’nin bu yeni krizde oynayabileceği rolün baştan beri esasen çok hudutlu olduğuna dikkat çeken Göktürk, kamuoyunda çok konuşulan “arabuluculuk” isteğinin fakat iki tarafın da onayı ile olabileceğini ve bu türlü bir durumun akınların başından bu yana kelam konusu olmadığını belirtiyor.
Hamas üyelerine mesken sahipliği yapan Katar ve Mısır’ın şu anda daha faal rol oynadığını hatırlatan Göktürk, Katar’ın Hamas’a mesken sahipliği yapmasına karşın Türkiye kadar reaksiyon çekmediğini ve bu rolü o sayede oynayabildiğini, zira Türkiye’de iktidarın Hamas’la ideolojik yakınlığı nedeniyle taraf olduğunu, Katar için ise bunun kelam konusu olmadığını tabir ediyor.
Türkiye için “Finlandiyalılaşma” riski mi var?
Ankara’nın sertleşen tavrının yalnızca Türkiye-İsrail bağlarını değil Türkiye’nin dış dünyadaki pozisyonunu da etkileyebileceği belirtiliyor ve “Finlandiyalılaşma” riskine işaret ediliyor.
Göktürk, taraflara itidal tavsiye eden çizgisinden kayarak Hamas’ın yanında yer alması sırasında bu mevzuyu “kendi kompartmanında halledeceklerini” düşündükleri varsayımında bulunuyor:
“Şöyle düşünmüş olabilirler; bizim kendi tabanımıza seslenmeye muhtaçlığımız var. Muhalefettekilerin sesi daha çok çıkıyor. Hasebiyle biz bir şey yapalım ve bu işin hangi şemsiye altında olacağını bir gösterelim, onların da sesi kısılsın. Lakin bunu içerde her türlü baskı aracı elinizde iken yapabilirsiniz de bunun bir de dış dünyası var.”
Türkiye’nin uzun yıllar uzunluğu Ortadoğu için en büyük özelliğini “istikrar jeneratörü” olması olarak gösteren Göktürk, bu özelliğin AKP iktidarının Suriye iç savaşına dahil olmasıyla ortadan kalktığını ve tesirinin de bu nedenle zati azaldığını belirtiyor.
Son gelişmelerin Ukrayna, Rusya cephesinde de itibar kaybına yol açabileceğini düşünen Göktürk, Türkiye’nin hem kuzeyine hem de güneyine gerçek tesirini kısıtladığını, iktidarın Türkiye’yi Soğuk Savaş’taki üzere tesiri hudutlu Finlandiya’ya benzettiğini anlatıyor. Türkiye’de hükümetin “tarafsız olduğu için değil, tutumuyla etkisiz kaldığı için nötralize olduğunu” söyleyen Göktürk, Ankara’nın görünür bir gelecekte Ortadoğu’daki gelişmelerin yalnızca seyircisi olarak kalabileceğini tabir ediyor.
Ekonomik alakalar etkilenir mi?
Türkiye-İsrail münasebetlerinde 2010’dan sonraki periyotta yaşanan çeşitli meselelere ve iniş çıkışlara karşın ekonomik ve ticari bağlar çok az etkilendi.
İsrail, Türkiye’nin dış ticaretinde değerli aktörlerden biri olarak öne çıkıyor. TÜİK bilgilerine nazaran; Türkiye Ocak-Ağustos 2023 devrinde İsrail’e 3,8 milyar dolarlık ihracat yaparken tıpkı devirde İsrail’den ithalatı ise 1,2 milyar dolar seviyesinde gerçekleşti. Türkiye, İsrailli turistler için de kıymetli bir tatil lokasyonu. Türkiye’yi ziyaret eden İsraillilerin sayısı 2019’da 570 bin ile rekor kırmış, pandemi sonrasında hudutların yine açılması ile 2022’de ise Türkiye’ye gelen İsrailli turist sayısı 700 bine yaklaşmıştı.
TEPAV Ticaret Çalışmaları Merkezi Yöneticisi, emekli Büyükelçi Bozkurt Ortan Türkiye ile İsrail ortasındaki ticari alakalarda siyasi istikrardan mahrum olunmasına karşın tekrar de sağlıklı bir biçimde bugüne kadar geldiğini belirterek bunun nedenini iki ülkenin birbirine olan muhtaçlığı olarak gösteriyor.
İki ülke iş insanlarının uzun müddettir iş yaptıkları için birbirlerini tanıyan, güvenen şahıslar olduğunu belirten Ortan, bundan sonra her ne kadar biraz etkilenmesi beklense de ekonomik ilgilerde önemli bir bozulma öngörmüyor. Ortan şöyle konuşuyor:
“Hamas’la ilgili verilen demeçlerin kesinlikle bir etkisi olacaktır natürel. Bundan kaçınmak pek mümkün değil. Ancak yalnızca İsrail’le alakaları değil, Batı’yla olan münasebetlerimizde sonuçlar olabilecek tabirler. Bunu da dikkate almamız lazım.”
Bugünlerde milyarlarca dolarlık memleketler arası sermayeyi çekmek için farklı ülkelere giden Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in işinin son açıklamaların akabinde daha zorlaştığı da ekonomistler ortasındaki yaygın kanı.
Türkiye için en kıymetli konulardan birisinin “güven” olduğuna dikkat çeken Ortan, “Güven lakin vakit içinde oluşturulabilen değerli bir husus. O maddeyi tekrar inşa etmek vakit alacaktır. Yani günlük demeçlerle bir anda itimat ortamının tekrar doğduğunu görmek ve yahut beklemek çok gerçek değil” diyor.
Aran, bölge ülkesi Katar’ın küçük lakin elindeki mevcut gücüyle taraflarla kurmuş olduğu diyaloğu kendi lehine devam ettirme marifeti gösterebilmiş bir ülke olduğunu, bir vakitler Türkiye’nin de dışardan bu türlü görüldüğünü söyleyerek kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Eskiden Türkiye uyguladığı istikrar siyasetiyle tarafların inancına sahip bir ülke olarak bölgede tartısı olan bir ülkeydi. Bütün ülkeler birbiri ile hengameli iken hepsiyle temas kurabilen ve inanç tesis etmiş olan bir ülkeydik. Dediğim üzere inanç çok değerli bir meta ve kaybetmek çok kolay ancak tesis etmek ise vakit istiyor.”
Enerji Bakanı’nın İsrail ziyareti iptal
İki ülke olağanlaşma süreci çerçevesinde ticaretin yanı sıra başta güç olmak üzere farklı alanlarda işbirliğini ilerletmeyi kararlaştırmışlardı.
Bu kapsamda, Güç Bakanı Alparslan Bayraktar’ın Doğu Akdeniz’deki doğal gaz kaynaklarıyla ilgili güç işbirliğinde fırsatları konuşmak üzere Kasım’da İsrail’e gitmesi öngörülüyordu. Bu ziyaret iptal edildi.
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?