Türkiye karbon nötr maksadını nasıl tutturabilir?
Yeniköy ve Kemerköy Termik Santrali’ne yakıt sağlamak gerekçesiyle Akbelen Ormanı’nda yapılan ağaç bölümü, Türkiye’de fosil yakıtların güç üretimindeki hissesini yine gündeme getirdi.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, hafta başında kabine toplantısından sonra yaptığı açıklamada “Güney Ege’de kullanılan elektriğin neredeyse üçte ikisini üreten Kemerköy Termik Santrali ülkemiz için ulusal bir paha konumundadır” dedi ve ekledi: “Almanya ve Fransa başta olmak üzere hiçbir yerde elektrik üretimi için kömür üretimi artışı sorun teşkil etmezken ülkemizde yürütülen kampanyaları ağaç sevgisi ve etraf hassasiyeti ile izah edemeyeceğimiz bir gerçektir.”
Türkiye’de güç tüketiminin yüzde 83’ünü petrol, doğal gaz ve kömürün yer aldığı fosil yakıtlar oluşturuyor. Güç ve Olağan Kaynaklar Bakanlığı’nın 2022 yılı sonunda yayımladığı “Ulusal Güç Planı 2022″ye nazaran de 2023-2035 periyodunda bilhassa elektrik alt kesiminde fosil yakıtların yükü artacak.
2053’te karbon nötr hedefi
Öte yandan Türkiye’nin 2021’de onayladığı Paris İklim Mutabakatı’na nazaran 2053’te karbon nötr hale gelmesi gerekiyor. Pekala kömür yakıtlı santrallerle bu taahhüdün yerine getirilmesi mümkün mü?
Enerji uzmanlarına nazaran Paris İklim Mutabakatı kapsamında Türkiye’nin verdiği taahhüdün telaffuzdan harekete dönüşebilmesi için güç verimliliği siyasetlerinde esaslı değişikliklerin yapılması ve rüzgar ve güneş gücünden daha fazla faydalanılması koşul.
Kömür ve doğal gaz konseyi gücü artacak
DW Türkçe’ye konuşan TMMOB Makina Mühendisleri Odası Güç Çalışma Kümesi Lideri Oğuz Türkyılmaz, “Ulusal Güç Planı 2022″nin AKP iktidarının fosil yakıtlardan vazgeçmeye niyeti olmadığının evrakı olduğunu söylüyor.
Geçen yıl 1,3 GW konseyi gücünde yeni bir ithal kömür santralinin devreye alındığına işaret eden Türkyılmaz, “Plana nazaran 2030 yılına kadar 1,7 GW yerli kömür santralının sisteme dahil olması, 2030 ve 2035 yılları ortasında ise 1,5 GW daha kömür heyeti gücünün devreye alınması (ve yalnızca 0,7 GW kömürlü santralın devreden çıkması) öngörülüyor. Böylelikle, 2023-2035 periyodunda, 3,2 GW kömür yakıtlı santral daha kurularak kömüre dayalı şurası gücü azaltmak bir yana yüzde 11,4 artırmak isteniyor” diye konuşuyor.
Doğalgaz yakıtlı elektrik üretiminde de 2030 yılına kadar hala lisans almış yahut müracaat süreçleri devam eden 2,4 GW konseyi gücün devreye gireceğini ve “kesintili yenilenebilir güç santrallerinin sistemde oluşturabileceği dengesizliğin yönetilebilmesi ve güç arz güvenliğinin korunması” münasebeti ile 2035 yılına kadar toplam 10 GW yeni doğalgaz kombine çevrim santrali yatırımı yapılacağını vurgulayan Türkyılmaz’a nazaran bu da doğalgaz yakıtlı santral konseyi gücünde yüzde 40 artış manasına geliyor.
Santrallerde âtıl kapasite sorunu
Öte yandan plana nazaran 2035 yılında 24,3 GW kömürlü ve 35,5 GW doğalgazlı olmak üzere 56,8 GW termik santral ile 173,7 TWh üretim öngörüldüğüne dikkat çeken Türkyılmaz, “Halbuki 2021’de termik santralların toplam konseyi gücü 46 GW olup, 214,8 TWh üretim yaptılar. Plan termik santralların düşük kapasitede çalıştırılacağını söylüyor” diye ekliyor.
DW Türkçe’ye konuşan güç uzmanı Necdet Pamir ise Türkiye’de elektrikte konseyi gücün, 2022 yılı sonunda 103,809 MW olarak gerçekleştiğini belirterek 2004 ile 2022 ortasında termik santrallerin şurası gücünün 2,9 kat artarken üretimlerinin yalnızca 2 kat arttığına işaret ediyor. Yenilenebilir kaynaklara dayalı güç santralleri için de misal bir durum olduğunu söyleyen Pamir, burada da konseyi gücün 4,6 kat, üretimin 4 kat arttığını vurgulayarak ekliyor: “Buna nazaran santrallerde kayda kıymet bir âtıl kapasite oluştuğu görülüyor. Bu da planlama anlayışından kopulduğunu, bölümün yalnızca özelleştirme odaklı dönüştürüldüğünü gösteriyor” diyor.
Pamir’in verdiği bilgiye nazaran 2004-2022 yılları ortasında kamuya ilişkin Elektrik Üretim AŞ santrallerinin toplam üretimdeki hissesi yüzde 14,2’ye gerilerken özel şirketlerin hissesi yüzde 81’e yükseldi.
“Kurulu güç bilgi tabanı çok önemli bir incelemeye tabi tutulmalı” diyen Pamir, çalışması mümkün görülmeyen ve önemli bir iyileştirme/yenileme yatırımı olmaksızın devreye giremeyecek tesislerin belirlenip üretim lisanslarının iptal edilmesi gerektiğini vurguluyor.
Türkiye’nin 2022 elektrik üretiminin yüzde 22,2’sinin neredeyse büsbütün ithal edilen doğal gazdan karşılandığına dikkat çeken Pamir, doğal gazı sırasıyla yüzde 20,9 ile taş kömürü-asfaltit-ithal kömür kümesi, yüzde 20,6 ile hidroelektrik, yüzde 18,8 ile jeotermal-güneş-rüzgar, yüzde 13,7 ile linyit ve yüzde 1 ile biyokütle ile fuel oilin izlediğini aktarıyor.
Yenilenebilir güç ne durumda?
Enerji uzmanlarına nazaran Türkiye’de “enerjide dönüşüm” telaffuzlarına rağmen yenilenebilir güç potansiyelinin hala çok küçük bir kısmı kullanılırken, bu alandaki amaçlar de potansiyelin epeyce altında kalıyor.
Oğuz Türkyılmaz, Güç Bakanlığı’nın hazırladığı plana nazaran karasal rüzgar gücü santrallerinin (RES) heyeti gücünün, 2035’e kadar yıllık yaklaşık 1.000 MW yeni kapasite tesisi ile 24,6 GW’a ulaşmasının hedeflendiğini belirterek “Türkiye Rüzgar Gücü Birliği’nin (TÜREB) her yıl taban 1.500 MW yeni kapasite tesis edilmesi gerekir görüşü dikkate alınmıyor. Bu tempo ile yola koyulunca, 2035’te karasal RES potansiyelinin lakin yarısı pahalandırılacak. Deniz üstü RES’te ise önümüzdeki 13 yılda 5.000 MW konseyi güç amacı, 75-80 GW iddia edilen kapasitenin yalnız yüzde altısıdır” bilgisini veriyor.
Rüzgardaki düşük maksatlara kıyasla, güneş gücü santrallerinin (GES) konseyi gücünün 2022’ye nazaran yılda yaklaşık 3.344 MW ek ile 52,9 GW’a çıkarılması öngörüsünün ise planın görece olumlu ögesi olduğunu tabir eden Türkyılmaz, buna rağmen GES için 2035 maksadının potansiyelin sırf beşte biri olduğuna vurgu yapıyor.
Türkyılmaz ayrıyeten, iktidarın 4,8 GW heyeti güçte Akkuyu Nükleer Güç Santralı’na ek olarak, 2035’e kadar 2,4 GW nükleer gücü daha devreye almayı planladığını söylüyor.
Enerji Bakanlığı’na nazaran net sıfır karbon salımın hedeflendiği ilan edilen 2053 yılında yenilenebilir kaynakların hissesinin yüzde 50, nükleer gücün hissesinin yüzde 29,3, fosil yakıtların hissesinin yüzde 20,8 olacağının öngörüldüğünü aktaran Türkyılmaz, “Bu ve gibisi bilgilerden yola çıkarak yapılan hesaplamalar, 2053 yılına kadar 42 GW kapasitede nükleer güç santralları (NGS) kurulmasının hedeflendiğine işaret ediyor. Halbuki NGS toplam şurası gücünün 2053’e kadar Akkuyu NGS’nin 8,8 katına çıkarılması ve bu maksatla, ülkenin her bir yanına yeni nükleer santrallar kurma tutkusu, ülkemizi büyük felaketlerle karşı karşıya bırakabilir” uyarısı yapıyor.
“Doğa tahribatı son bulmalı”
Türkiye’nin güneş gücü potansiyelinin sırf yüzde 3’ünü değerlendirdiğini aktaran Necdet Pamir de denizlerde kurulabilecek RES’lerde ise şimdi adım atılmadığını söylüyor. Türkiye’nin “karbonsuzlaşma” amacı doğrultusunda öncelikli olarak yenilenebilir güç kaynaklarına yönelmesi gerektiğini belirten Pamir, güç üretim tesislerin kamusal bir planlama anlayışı içinde kurulmasının da kıymetine dikkat çekiyor.
Deniz üstü RES’lerle ilgili tüm kesitlerin iştirakiyle bir yol haritası hazırlanması gerektiğini lisana getiren Pamir’e nazaran karasal GES’ler ve RES’ler de verimli yerlere, yeşil alanlara, ormanlara değil, bu kaynak potansiyellerinin olduğu çorak zirvelere kurulmalı.
Doğanın tahrip edilmesine, flora ve fauna kaybına yol açabilecek yanlış uygulamaların sona ermesi gerektiğine vurgu yapan Pamir, “Enerji projelerine ilişkin yatırım kararlarında ilgili projelerin topluma yarar ve maliyetlerini değerlendiren Çevresel Tesir Değerlendirme (ÇED), Toplumsal Tesir Değerlendirme, Sağlık Tesir Değerlendirme, Ekonomik Yarar Maliyet Tahlili, Toplumsal Tahlil, Sosyo-kültürel Tahlil, Bölgesel Tahlil üzere objektif, somut ve ölçülebilir kriterler temel alınmalı” diye konuşuyor.
“Körfez ülkeleriyle iş birliği net değil”
Öte yandan, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Körfez ziyareti sonrası Güç ve Natürel Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) Türkiye ile yenilenebilir güç projeleri geliştirmek istediklerini belirtmiş, maddi olarak ölçüsü netleşmese de Türkiye’nin güç dalında Körfez ülkeleri ile değerli bir iş birliği gerçekleştirmeyi hedeflediğini ve 4-5 bin megavatlık yenilenebilir güç projelerine ilgi duyulduğunu söz etmişti.
Ancak güç uzmanları, Körfez ülkeleriyle yenilenebilir güç projelerinde iş birliğine dair ortaya konan somut bir projenin şimdi bulunmadığını vurguluyor.
Necdet Pamir, BAE ve Suudi Arabistan’ın güç tüketiminde yenilenebilir gücün ihmal edilebilir oranda olduğuna, ayrıyeten kendi teknolojilerinin bulunmadığına dikkat çekiyor.
Dünya genelinde fosil yakıtların hissesi yüksek
Türkiye olduğu üzere dünyada da fosil yakıtların kullanımı yenilenebilir güç kaynaklarının üzerinde bulunuyor.
TMMOB’un Türkiye’nin Güç Görünümü Sunumu’na nazaran 2021 yılı prestijiyle dünyanın birincil güç arzında fosil yakıtların hissesi petrol, kömür ve doğal gazla yüzde 79,4′ e varırken, bu sayıya klâsik biyoyakıtlar eklendiğinde fosil yakıtların hissesi yüzde 83,9’u buluyor. Yenilenebilir kaynakların hissesi ise yüzde 11,9’da kalıyor.
Paris İklim Mutabakatı’na nazaran iklim kaynaklı sıkıntıların yakıcı tesirlerini azaltmak için sıcaklık artışının 2050 yılında en fazla 1,5 derece ile sonlandırılması hedefleniyor. Bunun için ise sera gazı emisyonunun 2030’a kadar yüzde 45 azaltılması ve 2050’de de “net sıfır” maksadına ulaşılması gerekiyor.
Ancak Memleketler arası Güç Ajansı (UEA), mutabakata taraf ülkelerin verdiği taahhütleri yerine getirmesi halinde bile fosil yakıtların tüketimindeki azalmaların çok hudutlu olacağına işaret ediyor.
UEA’nın 2021 raporunda yer alan varsayımlara nazaran dünyanın birincil güç arzında yenilenebilir gücün hissesi, 2050’de açıklanan siyasetlerin sürdürülmesi halinde lakin yüzde 29’a, duyurulan taahhütlerin yerine getirilmesi halinde yüzde 51’e çıkacak. Net sıfır salım maksadına ulaşılması durumunda ise yüzde 70’lik hisseyle yük yenilenebilir güç kaynaklarında olacak.
Ülkelerin kömürden çıkış planları
Paris İklim Mutabakatı’na nazaran Macaristan, İtalya ve İrlanda’nın 2025; Birleşik Krallık’ın 2024; Fransa ve Avusturya’nın bu yıl kömürden çıkması gerekiyor.
2030 yılına kadar evreli olarak kömürden çıkacak Avrupa ülkeleri Kuzey Makedonya (2027) Danimarka (2028), Finlandiya (2029 ortası), Hollanda (2029 sonu), Slovakya (2030), İspanya (2030), Romanya (2030), Yunanistan (2028); 2030’dan sonra kömürden çıkacak Avrupa ülkeleri: Karadağ (2035), Hırvatistan (2033), Bulgaristan (2038-2040), Slovenya (2033), Çekya (2033), Almanya (2038) diye sıralanıyor.
Belçika, İsveç ve Portekiz kömürsüz Avrupa ülkelerini oluştururken Kosova, Bosna Hersek, Polonya, Sırbistan ve Türkiye kömürden çıkış kararı almadı.
Avrupa’da da kömür kullanımı arttı
Öte yandan Paris İklim Mutabakatı’na ahenk konusunda Avrupa Birliği ülkelerinde de sorunlar yaşanıyor. Rusya-Ukrayna ortasında devam eden çatışmalarla derinleşen güç krizi nedeniyle Avrupa Birliği’nin kömür kullanımı 2022 yılında artış gösterdi.
Uluslararası Güç Ajansı (IEA) tarafından yayımlanan Kömür 2022 başlıklı rapor, 2022’de global tüketiminin evvelki yıla kıyasla yüzde 1,2 artarken, AB’deki artışın yüzde 6,5’i bulduğunu gösterdi.
Rapora nazaran, AB ülkelerinde 2021’de 449 milyon ton olan kömür tüketimi, 2022 yılında 478 milyon tona ulaştı. Bu yükselişte, Rusya’dan sağlanan uygun fiyatlı doğalgaz tedarikinde yaşanan kesinti ve kısıtlamalar nedeniyle elektrik üretiminde kullanılan kömür talebinin artması tesirli oldu.
AB ülkelerinde mevcut kömür madenlerindeki üretim artırılırken, Birleşik Krallık ve Polonya’nın da ortalarında bulunduğu kimi ülkeler yeni kömür madeni projelerine başladı. Birçok Avrupa ülkesi, kömürle çalışan elektrik santrallerinin ömrünü uzatma, kapatılan santralleri tekrar devreye alma ve mevcut üretimleri artırma tarafında adımlar attı.
Fransa’da ilkbaharda kapatılan Saint-Avold kentindeki kömür santralinde yine elektrik üretimine başlandı. Almanya’da Aşağı Saksonya eyaletindeki kömürlü elektrik santraline nisan ayına kadar tekrar faaliyete geçmesi için acil durum müsaadesi verilirken, kapatılması planlanan kimi santrallerin ömrü uzatıldı. Böylece Almanya, 6 gigavatsaat üzerinde üretim kapasitesi bulunan kömür santrallerini acil durum rezervi olarak hazırda bekletme kararı aldı.
Almaya’da “linyit köyü”nde direniş
Almanya’da kömür üretimi kısa vadede artırılırken kabine, 2038’de kömürden çıkış maksadını öne çekerek geçen yıl kasım ayında batıdaki Kuzey Ren Vestfalya eyaletinde 2030 yılına kadar kömürden çıkışın hızlandırılmasını onayladı.
Ancak Kuzey Ren Vestfalya eyaletinde “linyit köyü” olarak bilinen Lützerath’taki kömür madenine karşı köylülerin yaklaşık üç yıldır süren direnişi bu yılın başında polis müdahalesi ile son buldu. Güç şirketi RWE’nin linyit kömürü çıkarılan sahayı genişletme kararı üzerine, Mönchengladbach kenti yakınlarındaki maden bölgesinde ağaçların zirvelerine kurdukları baraka konutlarda yaşayan çevreciler, bölgedeki maden ocağının genişletilmesi yerine kapatılması gerektiğine dikkat çekiyordu. Etraf aktivistleri bu yılın başında köyde maden alanlarının genişletilmemesi ve mevcut alanların kapatılması talebiyle yaklaşık 35 bin kişinin iştirakiyle bir şov düzenlemiş ve polisin sert müdahalesiyle karşılaşmıştı. Şovlar sırasında İsveçli etraf aktivisti Greta Thunberg de gözaltına alındı. Alman polisi Lützerath’ın büsbütün boşaltıldığını bildirdi.