Türkiye’de Rize’den büyük bir alan ormansızlaştı
Resmi Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanlığı kararıyla 11 vilayette 1 milyon metrekarenin üzerinde alanın orman hudutları dışına çıkarılması tartışma yaratırken gözler son yıllarda ormanlardan madencilik ya da güç üzere çeşitli faaliyetler için verilen izinlere çevrildi.
Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı Orman Genel Müdürlüğü’nün (OGM) yayınladığı resmi bilgilere nazaran 2012 ile 2022 ortasında ormanlardan verilen müsaade ölçüsü 406 bin 201 hektarı buluyor. Bu alan 572 bin 114 tane futbol alanına denk gelirken, yaklaşık 77 Belgrad Ormanı ediyor. Kelam konusu alan ayrıyeten Rize, Osmaniye, Kocaeli, Bayburt üzere vilayetlerin yüzölçümlerinden de büyük.
Enerji ve maden birinci sıralarda
Resmi bilgilere nazaran orman alanlarında en fazla madencilik ve güç faaliyetleri için müsaade verildi. Son 11 yılda 109 bin 884 hektar orman madencilik faaliyetine açılırken, güç faaliyetleri için müsaade verilen orman alanı 142 bin 980 hektar oldu.
Enerji müsaadelerinin 82 bin 218 hektarını güç iletim çizgileri, 11 bin 29 hektarını hidroelektrik, 678 hektarını termik santral, 8 bin 613 hektarını rüzgar santrallerine verilen müsaadeler oluşturdu. Başka müsaadeler başlığı altında ulaşım için 55 bin 155, altyapı için 673, eğitim tesisleri için 1445, sıhhat tesisleri için 581, katı atık bertarafı için 2 bin 413 hektar ormanlık alandan müsaade verildi.
Tüm ormanların yüzde 3,5’i kadar
Peki verilen bu müsaadeler Türkiye’nin orman varlığı ile kıyaslandığında ortaya nasıl bir tablo çıkıyor?
Orman Genel Müdürlüğü ve Antalya Orman Bölge Müdürlüğü bilgilerine nazaran; 2023 yılında Türkiye’deki toplam orman alanı, 23 milyon 245 bin hektar olarak belirlendi.
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Kolu’ndan Prof. Dr. Doğanay Tolunay, Türkiye’de ormanlardan verilen tüm müsaadelerin ölçüsünün 2022 sonu prestijiyle 811 bin hektara ulaştığı bilgisini veriyor. Bunun yaklaşık yarısının 2012-2022 yılları ortasında verildiğine işaret eden Tolunay, “Bu ölçü 23,2 milyon hektar olan ormanlarımızın yüzde 3,5 kadarına karşılık geliyor. Son 10 yıldaki orman müsaadeleri ise orman alanlarımızın yüzde 1,7’si kadar” diyor.
Orman alanlarında kamu faydası ve zaruret gerekçesiyle müsaade verilen maden, güç, turizm ve öbür tesislerin ormansızlaşma nedeni olduğunu vurgulayan Tolunay, ekliyor: “Çünkü bir orman alanı münasebeti ne olursa olsun en az 10 yıl mühletle vasfını kaybediyorsa ormansızlaşma olarak kabul edilir. Müsaadeye mevzu olan orman alanlarının birçoklarının tekrar ormanlaştırılması da pek mümkün değil.”
Hangi aksiliklere neden oluyor?
Ormanlardan verilen müsaadelerin neden olduğu aksiliklerin en başında karbon yutak alanlarının kaybı geliyor.
2004-2022 yılları ortasında yıllık ortalama 29 bin 460 hektar orman alanının öbür kullanımlara tahsis edildiğini söyleyen Tolunay’a nazaran bunun sonucunda yıllık ortalama 9,5 milyon ton karbondioksit muadili bir sera gazı emisyonu oluştuğunu söylemek mümkün.
Ormanların tuttuğu karbon ölçüsü Türkiye’nin 2053 yılında ulaşmayı taahhüt ettiği net sıfır karbon emisyonu açısından da değerli.
Türkiye’nin toplam sera gazı emisyonunun 2021 itibariyle 564 milyon ton karbondioksit muadili kadar olduğunu söyleyen Tolunay, net sıfır emisyon gayesine ulaşmak için bu emisyonların ormanların yıllık karbon tavır ölçüsüne düşürülmesi gerektiğine işaret ediyor.
Tolunay, “Sera gazları envanterimize nazaran uzun yıllar yılda 62-68 milyon ton civarında karbondioksiti atmosferden alan ormanların yaptıkları bu birikim, 2018 sonrasında daima olarak azalarak 2021 yılında 34 milyona kadar geriledi” diyor.
Diğer yandan ormanlardan verilen müsaadeler habitat parçalanmasına da yol açıyor.
Tolunay, OGM’nin Sürdürülebilir Orman İdaresi raporlarına nazaran 2008 yılında sayısı 55 bin kadar olan 10 hektardan daha küçük orman kesimi sayısının 2019 yılında 121 bine çıktığını belirtiyor. Buna karşılık bin hektardan büyük orman modülü sayısının birebir periyotta 1414’ten 1187’ye düştüğüne dikkat çeken Tolunay, “Habitat parçalanması öncelikle biyolojik çeşitliliği tehdit eden en değerli faktör. Parçalanan habitatlarda tıpkı tıbbın farklı popülasyonları ortasındaki bağlar kopar, çeşitler suya ulaşamaz ve beslenme alanları daralır” diye konuşuyor.
Ormanlardan verilen müsaadelerin yol açtığı sorunlardan biri de orman yangınları.
Prof. Tolunay’ın verdiği bilgiye nazaran, son 10 yılda çıkan yangınların yaklaşık yüzde 3’ünden orman içindeki güç tesisleri sorumlu. Son 10 yılın ortalaması olarak yılda 22 bin 588 hektar orman alanı yangınlardan ziyan görürken, bunun 4 bin 414 hektarı güç tesislerinden kaynaklanıyor. Ziyan gören orman alanlarının yüzde 20’si güç tesisleri nedeniyle yanıyor.
Envanterde orman görünüyor
Öte yandan Türkiye’de orman alanları resmi bilgilere nazaran daima artıyor. Orman alanları 1973 yılında 20,2 milyon hektar iken, 2012 yılında 21,7 milyon, 2022 yılında ise 23,2 milyon hektara çıktı. Lakin sayıların güvenilirliği tartışmalı.
“Orman Kanunu’na nazaran orman alanları yerleriyle birlikte orman sayıldığı için orman envanterinin ormanlarımızın gerçek durumunu yansıttığını söylemek mümkün değil” diyen Tolunay, örneğin yanan alanlarda fiilen orman olmasa da envanterde orman olarak gösterilmeye devam ettiğine işaret ediyor.
Benzer durum ormanlardan verilen müsaadeler için de geçerli.
Tolunay’ın verdiği bilgiye nazaran ormancılıkta orman alanlarının envanteri tıpkı noktalara 10 yılda bir gidilerek yapılıyor. İki envanter ortasında geçen müddette buralardan verilen müsaadelerle kaybedilen orman alanları envanterden düşülmüyor. Müsaade verilen alanlar fakat bir sonraki envantere ağaçsız orman alanı olarak kaydediliyor.
Uydu imgeleri gerçeği gösterebilir
Prof. Tolunay, bu nedenle orman envanterinin daha kısa müddetlerde (örneğin beş yılda bir) uydu imgeleri üzerinden yapılması halinde orman alanlarının gerçek durumunun daha net yorumlanabileceği görüşünde.
Orman alanlarının uydu imajları üzerinden belirlendiği sera gazı envanterinin ormanların fiili durumu hakkında daha net bilgi verebileceğini belirten Tolunay, ekliyor: “Sera gazları ulusal envanterimize nazaran 1990 yılında 23 milyon hektar olan orman alanı, 2020 yılında 22,8 milyon hektara gerilemiştir. Öbür bir tabirle 30 yılda orman alanları 200 bin hektar kadar azalmıştır.”
Orman dışına çıkarılan alanlar
Orman dışına çıkarılan alanlar ise ormanlardan verilen müsaadelerin haricinde bir alanı kaplıyor.
Türkiye’de ormanlardan konut müsaadesi kimi istisnai durumlar dışında verilmiyor. İstisnai durumlar daha çok sarsıntılardan sonra yeni yerleşim alanları oluşturulmasının gerekmesi durumunda veriliyor. Lakin konut için olmasa da örneğin spor tesisi, hayvan barınağı, sıhhat tesisi, mezarlık, üniversite yerleşkesi, turizm tesisi üzere yerleşimle alakalı tesisler kamu faydası ve zaruret gerekçesiyle ormanlara kurulabiliyor.
Bunun dışında kamuoyunun 2-B olarak bildiği maddeyle 31 Aralık 1981 tarihi öncesinde orman niteliğini kaybetmiş alanlar, orman sonları dışına çıkarılabiliyor. Orman niteliğini kaybeden bu alanların değerli bir kısmında ormanların işgal edilerek tarım ve yerleşim alanına dönüştürüldüğüne dikkat çeken Tolunay, 2022 sonu prestijiyle 2-B uygulamasıyla orman hudutları dışına çıkarılan alan ölçüsünün 645 bin hektara ulaştığı bilgisini veriyor.
2018 yılında ise Orman Kanunu’na eklenen “Ek 16’ncı Madde” ile 31 Aralık 1981 tarihinden sonra üzerinde yerleşim olan ya da yerleşime uygun verimsiz ve taşlık ormanların orman dışına çıkarılması mümkün hale geldi.
12 Aralık tarihli Resmi Gazete’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın imzasıyla toplamda 1 milyon metrekarenin üzerinde büyüklüğe sahip toprakların ormanlık alan dışına çıkarılmasına münasebet olarak da bu husus gösterildi. Orman dışına çıkarılan alanlar Antalya, Balıkesir, İstanbul, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Mersin, Sivas, Trabzon ve Yozgat’ta bulunuyor.
“Anayasa’nın 169’uncu Maddesi’ne aykırı”
Tolunay’ın verdiği bilgiye nazaran Ek 16’ncı Madde’ye dayanarak şimdiye dek bir Bakanlar Şurası Kararı ve 24 Cumhurbaşkanı kararıyla onlarca vilayette milyonlarca metrekare orman alanı orman hudutları dışına çıkarıldı. Orman hudutları dışına çıkarılan alanların bir kısmının 1982 yılından sonra işgal edilerek yapılaşmış alanlar olduğunu, bir kısmının ise yeni yerleşim alanı oluşturmak için orman sonları dışına çıkarıldığını söyleyen Tolunay, Ek 16’ncı Unsur’un Anayasa’nın 169’uncu Maddesi’ne karşıt olduğunu vurguluyor.
“Çünkü Anayasamızda açıkça 31 Aralık 1981 tarihi öncesinde orman vasfını kaybeden alanların orman dışına çıkarılabileceği belirtiliyor” diye konuşan Tolunay, “Diğer yandan gerek 2-B uygulamasına gerekse Ek 16’ncı Madde’ye husus olan alanlar, orman niteliğini kaybetmemiş, beşerler tarafından işgal edilerek orman niteliği kaybettirilmiş alanlardır. Buraların yine ormanlaştırılması da mümkün. Her iki uygulamayla ormanları işgal edenler bir bakıma hem affedilmekte hem de ödüllendirilmekte” tabirlerini kullanıyor.
“Yeni müsaadelerin önünü açacak”
Tolunay’a nazaran, yerleşime açılmış alanlar ile yerleşime uygun alanların orman dışına çıkarılmasının bir başka tesiri de ilerleyen yıllarda buralardaki yapılaşmayla yol, elektrik şebekesi, doğal gaz çizgisi üzere alt yapı muhtaçlıkları nedeniyle Orman Kanunu’nun 17’nci Maddesi’ne nazaran kamu faydası ve zaruret münasebet gösterilerek ormanlardan yeni müsaadelerin önünün açılması olacak.
Cumhurbaşkanlığı kararında, ayrıyeten orman dışına çıkartılan alanların iki katından az olmamak üzere devletin karar ve tasarrufu altında yahut Hazine’nin özel mülkiyetinde bulunan taşınmazlardan Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı (Milli Emlak Müdürlüğü) tarafından Orman Genel Müdürlüğü’ne orman tesis edilmek üzere tahsisinin yapıldığı tabir edildi.
Ancak Tolunay’a nazaran, Orman Kanunu’nun Ek 16’ncı Maddesi’nde yer alan bu kararın şimdiye dek yerine getirilip getirilmediği belgisiz. Tolunay, bu durumun Sayıştay raporlarına da yansıdığını ekliyor.