Türkiye’yi yeni yüzyılda hangi sınamalar bekliyor?
100 yılı geride bırakan Türkiye Cumhuriyeti’ni ufukta güçlü sınamalarla karşı karşıya geleceği kıymetli dönemeçler bekliyor. Demokratik gelişimini ilerletemeyen, iktisadı berbata giden Türkiye’nin hudutları, ihtilaf ve savaşlarla çevrili. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “tek adam rejimi” olarak nitelenen idare biçimi nedeniyle demokrasiden uzaklaşan ve “rekabetçi otoriter ülke” olarak sınıflandırılan Türkiye, memleketler arası siyaset sahnesinde sıklıkla “Erdoğan Türkiyesi” olarak isimlendiriliyor.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan tarihçi Prof. Dr. Ryan Gingeras ise Türkiye’nin demokratikleşme tarafında ilerleme kaydetmemiş olmasına rağmen ekonomik alanda geliştiğini, Erdoğan’ın da bu ilerlemedeki rolünün yok sayılamayacağını düşünüyor.
ABD Donanması Lisansüstü Akademisi’nin Ulusal Güvenlik Kısmı Öğretim Üyesi Gingeras, Osmanlı İmparatorluğu’nun son periyodu ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi bahislerinde uzmanlaşmış bir isim.
Türkiye’nin 100 yılda kalkınma bağlamında kaydettiği ilerlemenin büyük kısmının “dikkate şayan” olduğunu belirten Gingeras, “Çoğu kişi bunu itiraf etmekten nefret etse de bu gelişme büyük ölçüde Recep Tayyip Erdoğan’ın vazifeye gelmesinden sonraki devirde gerçekleşti” diyor.
“Ancak bu, günümüzde Türklerin büsbütün Erdoğan tarafından şekillendirilen bir Türkiye’de yaşadıkları manasına gelmiyor” görüşünü aktaran Gingeras, ülkenin siyasal sistem ve kültür nizamının kilit öğelerinin, Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün mirasına bağlı kalmaya devam ettiğine işaret ediyor.
Ayrıca “O vakit olduğu üzere günümüzde de kamusal alanda muhalefetin devlet eliyle cezalandırılma riski var” diyen Gingeras, bugün Türkiye’de “Demokrasi Atatürk periyodundaki kadar zayıf” demenin “kutsala haraket” olarak görülebileceğini de belirterek “Ama ne yazık ki bu sözde doğruluk hissesi var. Türkiye’de gerçek manada demokratik bir nizam şimdi yer kazanamadı” diye konuştu.
“İnsanlar Erdoğan sonrası için endişelenmeli”
“Erdoğan şu ana kadar Atatürk’ün toplumdaki yerini almayı, Atatürk kültüne meydan okumayı başaramadı” tespitini yapan Ryan Gingeras, Erdoğan’ın gelecekte nasıl hatırlanacağını hem günümüzde hem de gelecekte yaşanacak gelişmelerin belirleyeceğini vurguladı.
Zor durumdaki iktisadının toparlanması için Türkiye’nin önünde “uzun bir yol” bulunduğunu, bölgesinde epey izole edilmiş durumda olan Ankara’nın Batı’daki klâsik müttefikleriyle de uyuşmazlık içinde olduğunu hatırlatan Gingeras, “Belki de en berbatı, ülkenin kutuplaşmış siyasi iklimi hiçbir azalma belirtisi göstermiyor” dedi.
Tüm bu faktörlerin Türkiye için önümüzdeki yıllarda da önemli dertler yaracağına işaret eden ABD’li tarihçi, gelecekle ilgili öngörülerini ise şu sözlerle paylaştı:
“Belki de insanları en çok endişelendirmesi gereken şey, ülkenin Erdoğan’ın gidişinden sonraki geleceğidir. Onun gidişi, hangi şartlarda olursa olsun, Türk devletinin merkezinde, büyük bir boşluğa yol açacak. Erdoğan’ın şahsileştirilmiş idare üslubu ve siyasetlerinin kutuplaştırıcılığı, toplumun farklı kısımlarının çetin çabasına sahne olacak miraslar bırakacak. Türkiye halkının bu ve öteki zorluklarla nasıl çaba edeceğini ise vakit gösterecek.”
“Kavgayı çözememiş bir Cumhuriyet”
Almanya’nın saygın fikir kuruluşlarından Uygulamalı Türkiye Araştırmaları Merkezi (CATS) uzmanı Dr. Sinem Adar ise Cumhuriyet’in kuruluşundan bu yana hem “Türkiye’deki toplulukların toplum olmak çabasının” hem de Cumhuriyet’in ne söz ettiğine dair “kavganın” sürdüğüne dikkat çekiyor. Cumhuriyet’in geçen yüz senede, hem bölgesindeki hem de dünyadaki jeopolitik, jeoekonomik kırılmalarla bir arada yine şekillendiğine işaret eden Adar, “Ancak tıpkı vakitte kuruluş anı kavgalarını çözememiş bir cumhuriyet var” diyor ve son yirmi senede toplumdaki kutuplaşmanın “uç bir noktaya” evrildiğini kaydediyor.
Kuruluş anından bu yana süren kavgalarının odak noktasında ise Atatürk var. Lakin pek çok AKP’li siyasetçinin son yıllarda toplumsal medya paylaşımlarında Atatürk hakkında övücü tabirler kullanmaları, Kurtuluş Savaşı’ndaki rolünü bir ölçüde kabul etmeleri dikkat çekiyor.
Bu değişimi kıymetlendiren sosyolog Adar’a nazaran Atatürk ve mirası, AKP için hem onarılması ve hatta ıslah edilmesi gereken bir kırılmaya işaret ediyor hem de toplumsal mobilizasyon için elverişli bir araç. Adar, “Son birkaç senede, gerek Zafer Partisi’nin ‘Atatürk Cumhuriyeti tehlikede’ çıkışı, gerekse toplum içinde, bilhassa muhafazakar gençler ortasında AKP’ye yönelen tenkitler de, siyasi seçkinin söylemlerindeki farklılaşmanın bir sebebi olabilir” dedi.
“Yozlaşma ve çocuklaşan bir toplum”
Kutuplaşan bir toplum olmanın yanı sıra Türkiye, yolsuzluk, uyuşturucu kaçakçılığı, organize kabahatler, bayan cinayetleri ve şiddet olaylarının gündemden düşmediği, gençlerin de artan oranda kendilerine bir gelecek görmedikleri için öteki ülkelere göç etmek istedikleri güç bir süreçten geçiyor.
Peki bunun gerisinde ne yatıyor ve gelişmeler gelecekle ilgili ne çeşit riskler oluşturuyor?
Sinem Adar, soruyu yanıtlarken siyasi ve toplumsal alanda devasa boyutta yozlaşma yaşandığına dikkat çekti, “Kamu faydası unsuru paramparça oldu” dedi.
CATS uzmanı,”Eleştirilebilecek pek çok tarafı bulunmakla birlikteCumhuriyet’in en büyük başarılarından bir tanesi, okulları ve hastaneleriyle, orta ve alt sınıflar için toplumsal hareketlilik ihtimalini mümkün kılmış olması. Şu anda bunun yerle bir olduğu bir noktadayız ve bu çok ağır bir hasar” diye konuştu. Keyfiyetin bir norm haline geldiği ve kanunların yok sayıldığı müşahedesini paylaşan Adar, “Ülkeyi yönetenler kanunların sonlarını da belirliyor, yani ne vakit kanun devreye girecek ne vakit devreden çıkacak. Bu hem nobranlığın göstergesi, hem de kanunsuzluğu ve kanunların keyfi uygulanmasını gündelik hayatının bir kesimi haline getirmekte” değerlendirmesini yaptı.
Adar, toplumda gözlemlediği bir başka değişimi de “Türkiye’de toplum çocuklaştı, olaylara bakış açımız ve analiz yetimiz vasatlaştı” kelamlarıyla aktardı.
Türkiye’deki televizyon kanallarında komplo teorilerinin ötesine geçmeyen tartışmalara şahit olunduğuna işaret eden Adar, “Bir çocuklaşma kelam konusu, yani maddesel data üzerinden konuşamamak, mutlakçı bir ahlakçılık, dünyaya dost-düşman ikilemi dışında bir gözle bakamamak. Cumhuriyet’in aydınlanmacı rasyonaliteye atfettiği mananın büyük bir kısmı maddesel data üzerinden konuşabilmeyi kapsıyordu. Gelinen noktadaysa Türkiye, temelinde global bir olgu olarak hakikat sonrası periyot dedikleri durumun çok radikal bir versiyonunu yaşıyor” dedi.
Türkiye dış siyasette sıkıntı tercihlerle karşı karşıya kalabilir
CATS’ta birebir vakitte Türkiye iç ve dış siyasetine ait araştırmalar yapan Adar, Türkiye’nin kendi kendiyle savaşan ve bu savaştan bitkin düşse de bundan vazgeçmeye niyeti olmayan bir topluluk izlenimi verdiğini kaydetti.
Ancak kendi içinde arbede eden Türkiye birebir vakitte bölgesinde ihtilaflarla ve savaşlarla çevrili. Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısının yol açtığı büyük kriz daha çözülmemişken, İsrail-Hamas çatışmasının tırmanışa geçmesi, savaşın tüm Ortadoğu’ya yayılması tasası, gelecek günlerde Türkiye’yi sıkıntı tercihlerle karşı karşıya bırakabilir. AB ile üyelik müzakereleri dondurulan, NATO müttefiklerinin Ukrayna ya da Ortadoğu üzere bölgesel ihtilaflara ait özel toplantılarından dışlanan Türkiye, AİHM kararlarını uygulamaması, Osman Kavala’nın özgür bırakılmaması nedeniyle de Batı ile en kıymetli bağını oluşturan, kurucusu olduğuAvrupa Kurulu’nun yaptırım tehlikesiyle karşı karşıya.
Sinem Adar, “Yirmi yıldır tüm dış siyasetini Ortadoğu üzerine kuran AKP hükümetinin Ortadoğu siyasetinin aslında iflas etmiş olduğuna tanıklık ediyoruz. Gazze’deki savaşta bir arabuluculuk rolü üstlenmek istiyor lakin üstlenemiyor. Baktığımızda dünyadaki muazzam dönüşümün çeperinde kalan bir Türkiye görüyoruz. Cumhuriyetin kurucularının Türkiye’yi Batı kurumlarına entegre etmek istemesi çok şuuru bir tercihti. Türkiye, bugün bu tercih konusunda hayli karışık gözüküyor. Güçlü Türkiye telaffuzlarının altında, aslında yalnızlaşan bir Türkiye var” dedi.
“Erdoğan’ın kusurlarını onarmaya, ziyanı telafi etmeye çabalıyorlar”
Türkiye, 100. yaşında yüksek enflasyon oranı ile boğuşurken, kırılgan iktisadını canlandırmak için yurtdışından mali kaynak temin etmeye çabalıyor, fakat iktisat siyasetlerine inanç tesis edemediği için, beklediği takviyesi göremiyor.
Küresel risk uzmanı Dr. Wolf Piccoli, Türkiye’de seçimlerden sonra oluşturulan iktisat idaresinin eforları için “Erdoğan’ın Aralık 2021’de ilan ettiği ‘Yeni İktisat Modeli’ ile yapılan büyük yanlışları onarmaya, sebep olunan ziyanı telafi etmeye çabalıyorlar. Durumun çok kırılgan olduğunun farkındalar, bu nedenle kademeli olarak adım atıyorlar” değerlendirmesini yaptı.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Piccoli, politik risk danışmanlığı hizmeti veren Teneo’nun Eş Lideri ve Araştırma Yöneticisi ve Türkiye’yi yakından izleyen bir isim.
Türkiye’de AKP’nin iktidara geldiği günden bu yana uyguladığı kalkınma siyasetlerinin sürdürülemez olduğunun altını çizen Piccoli, “Yurtdışından ucuza borçlanıp, parayı inşaat ve altyapı için harcamak üzerine inşa edilmiş bu model ile devam etmeleri mümkün değil” diye konuştu. Bu modelin üretkenliği ve verimliliği artırmadığını, cari süreç açığını kapatmadığını ve inovasyonu teşvik etmediğini söyleyen Piccoli, Türkiye’nin acilen en az 10 hatta 20 yılı kapsayacak yeni bir iktisat modeli geliştirmesi gerektiğine işaret etti.
“Beyin göçü AKP’yi de şahsen etkilemiş görünüyor”
Ancak Piccoli, “Ne yazık ki şu anda AKP hükümetinde alternatif bir programı geliştirebilecek yetkinlikte insanları çok da göremiyoruz, beyin göçü iktidardaki AKP’yi de şahsen etkilemiş görünüyor” kelamlarını kaydetti.
Türkiye’den ülke dışına yaşanan beyin göçü için “AKP, bu kısımları ‘ötekiler’ olarak algıladığı için de bunu çok da umursamıyor üzere görünüyor lakin bu, Türkiye’nin geleceğin çok olumsuz istikamette etkileyecek devasa bir sorun” diyen risk uzmanı, kelamlarını şöyle tamamladı:
“Kalkınmak için, AKP iktidarı ile son derece berbatlaşan eğitim standartlarının uygunlaştırılması gerekir. Bayanların çalışma dünyasına dahil edilmesi gerekir. İnovasyon için özgür üniversiteler gerekir! Ayrıyeten Türkiye’nin genç ve eğitimli nüfusu nedeniyle yabancı yatırımlar için çok cazip olduğu söyleniyor. Lakin eğitim standartları bugünün iktisadına uygun olmayan, yaratıcı, zeki, nitelikli gençlerin terk ettiği bir ülkede yatırım yapmak cazip değil ki. Yani aslında ekonominizin gelişmesi, kalkınması demokrasi, çoğulculuk, hukuk devleti, yargı bağımsızlığı ve özgürlüklerle ilgili. Bunlar olmaksızın ekonominiz yeşeremez. Bunlarsız lakin ekonominizi hayatta tutmak için uğraşlar, dışardan para bulmaya çalışırsınız, görünen o ki o da temin edilemiyor.”