Yeniköy ve Kemerköy santrallerinin bedelini kim ödüyor?
Yeniköy ve Kemerköy Termik Santrali’ne yakıt sağlamak gerekçesiyle Akbelen Ormanı’nda yapılan ağaç kesiti için Muğla 1. Yönetim Mahkemesi’nde açılan davanın sonuçlanması beklenmezken, iki santrale ait hukuksuzlukların başlangıcı 1990’lı yıllara dayanıyor.
Limak Holding ve IC Holding ortak iştiraki Yeniköy Kemerköy Elektrik Üretim ve Ticaret AŞ’ye (YK Enerji) Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından tahsis edilen maden alanının genişletilmesi için yapılan ağaç kesiti 24 Temmuz’dan bu ayın başına kadar sürdü. Bölümü Bakanlığa bağlı Orman Genel Müdürlüğü gerçekleştirdi.
Esas hakkında karar çıkmadı
İkizköy Etraf Komitesi tarafından yürütmenin durdurulması talebiyle açılan dava yaklaşık iki buçuk yıldır devam ediyordu. Kamu eliyle gerçekleştirilen kısımla, davanın temeli hakkında verilecek karardan evvel ormana müdahale edildi. Muğla 1. Yönetim Mahkemesi’nin gelecek günlerde duruşma açması ve temel hakkında karar vermesi bekleniyor.
Ancak Akbelen Ormanı’nda yaşananlar, iki santral nedeniyle bölgede gerçekleşen ekolojik yıkımın son basamağı.
Yeniköy Termik Santrali 1986, Kemerköy ise 1993 yılında işletmeye alındı. Muğla’daki üçüncü termik santral Yatağan ise 1982 yılından beri aktif.
İlk müracaat 1993’te yapıldı
İzmir Etraf Hareketi Avukatları, Nisan 1993 ve Şubat 1994 tarihli dilekçelerinde, her üç santralin de mecburî müsaadeleri almadıkları ve işletilmelerinin etraf ve kamu sıhhati açısından tehlike oluşturduğunu belirterek Sıhhat Bakanlığı, Güç ve Olağan Kaynaklar Bakanlığı, Etraf Bakanlığı, Türkiye Elektrik Kurumu’nun (TEAŞ) ortalarında olduğu idari makamlardan termik santrallerin kapatılması tarafında süreç yapmaları için talepte bulundu. Lakin bu talep kelam konusu makamlarca reddedildi.
Çevre avukatları, Temmuz 1993 ve Mayıs 1994 tarihlerinde her santral için başka ayrı dava açtı. Aydın Yönetim Mahkemesi’nde açılan davalar yaklaşık üç yıl sürdü. 30 Aralık 1996 tarihinde verilen kararlarda mahkeme, uzman raporlarına dayanarak müracaatçıların termik santrallerin işetilmesinin durdurulmasına ait isteminin yönetim tarafından reddedilmesinin hukuka muhalif olduğuna karar verdi. Uzmanlar, santrallerin değerli ölçüde nitrojendioksit, sülfürdioksit yaydıklarını ve mecburî baca filtrelerinin olmadığını saptarken, Aydın Yönetim Mahkemesi’nin kararında, santrallerin halihazırda kirliliğe neden olduğuna, insan sıhhati ve etraf için ziyanlı olduğuna ve çalışmaların sürdürülmesi durumunda halka telafisi olanaksız halde ziyan vereceğine dikkat çekildi.
Ekonomik münasebetler sunuldu
Aydın Yönetim Mahkemesi’nin kararının Anayasa’ya nazaran 30 gün içinde uygulanması gerekirken periyodun Bakanlar Şurası 3 Eylül 1996 tarihinde santrallerin kapatılmasının güç kısıtlamasına ve iş kaybına neden olacağı, bu nedenle bölgedeki turizm gelirinin etkileneceği sonucuna vararak santrallerin durdurulmamasına karar verdi.
Aydın Yönetim Mahkemesi’nin kararları 3 ve 6 Haziran 1998’de Danıştay tarafından da onaylandı. Danıştay, 29 Nisan 1999’da davalı idari makamların karar düzeltme istemlerini de reddetti. Lakin Danıştay kararı da uygulanmadı. Etraf avukatlarının mahkeme kararlarını yerine getirmedeki ihmallerinden ötürü Bakanlar Şurası ve öteki yetkililer aleyhinde ceza davası açılması talebi de ilgili Savcılıklar tarafından reddedildi.
Bunun üzerine Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) müracaat yapıldı. AİHM, 12 Temmuz 2005’te adil yargılanma hakkının ihlaline ait bir karar verdi ve Türkiye’yi tazminata mahkum etti.
35 bin 195 erken mevte yol açtı
Peki mahkeme kararlarına karşın kapatılmayan santrallerin halk sıhhatine maliyeti ne oldu?
Avrupa Sağlık ve Etraf Birliği’nin (HEAL) Ocak 2022’de yayınladığı rapor durumun ciddiyetini ortaya koyuyor.
Türkiye’de santrallerin neden olduğu kronik kömür kirliliğinin kümülatif sıhhat tesiri ve maliyetinin hesaplandığı rapora nazaran, Yeniköy ve Kemerköy termik santralleri işletmeye alındıktan 2020 sonuna dek toplamda 35 bin 195 kişinin erken vefatına neden olurken, yalnızca Yeniköy termik santrali 23 bin 595, yalnızca Kemerköy termik santrali 11 bin 600 kişinin erken vefatına yol açtı. Yeniköy Termik Santrali’nin 154 bin 343, Kemerköy Termik Santrali’nin ise 78 bin 297 çocuğun bronşit hastası olmasına yol açtığı tespit edildi.
Yıllık sıhhat maliyeti 23 milyar TL
HEAL’in çalışması, Muğla’da bulunan üç termik santralin yarattığı hava kirliliğinin sıhhat maliyetinin, tüm Türkiye’deki termik santrallerin sıhhat maliyetinin neredeyse üçte birine denk geldiğini gösteriyor.
Çalışmaya nazaran Yeniköy Termik Santrali’nin devrede olduğu 1986-2020 ortasında devlete yüklediği sıhhat harcaması maliyeti 508 milyar 500 milyon lirayı bulurken, 1993 yılında çalışmaya başlayan Kemerköy Termik Santrali’nin maliyeti 2020 sonuna dek 260 milyar 400 milyon TL olarak hesaplandı.
Yeniköy Termik Santrali’nin işletildiği 35 yılda yıllık ortalama sıhhat maliyeti 14 milyar 528 milyon TL iken Kemerköy Termik Santrali’nin 9 milyar 300 milyon TL oldu. Buna nazaran iki termik santralin toplam yıllık ortalama sıhhat maliyeti 23 milyar 828 milyon TL’yi buluyor.
DW Türkçe’ye konuşan Türk Tabipleri Birliği (TTB) Halk Sıhhati Kolu Üyesi Dr. Ahmet Soysal da HEAL’in çalışmasının durumun vahametini açıkça ortaya koyduğunu belirtiyor.
“Bilişsel gelişimi de yavaşlatıyor”
Soysal, termik santrallerin yarattığı hava kirliliğinde baca filtresinin de bir tahlil olmadığını belirterek santral olan bölgelerde Dünya Sıhhat Örgütü’nün önerdiği yıllık limit bedellerin üzerinde bir partikül unsur kirliliği olduğuna dikkat çekiyor. Partiküler unsur (PM) havada asılı katı yahut sıvı hususların mikroskobik parçacıkları olup en tehlikeli hava kirliliği olarak tanımlanıyor.
Son bilimsel çalışmalara nazaran en değerli hava kirleticilerin iki buçuk mikron ve altındaki partikül hususlar (PM 2,5) olduğuna işaret eden Soysal, “Bunlar kimyasal yapılarına nazaran beşerde yalnızca teneffüs sistemi ve akciğer hastalıklarına neden olmuyor, nörolojik hastalıklara neden oluyor, çocuklarda bilişsel gelişimi yavaşlatıyor. Düşük yüklü doğum olaylarına neden oluyor. Demans ve alzheimer ile PM 2,5 hava kirliliğinin alakasını ortaya koyan yeni çalışmalar var. Çocuklarda bilişsel gelişim açısından gerilik yarattığına dair çalışmalar var” diyor.
Kömür madenlerinin “yerli ulusal enerji” telaffuzuyla kullanılmaya devam edilmesini “koskocaman bir aldatmaca” olarak niteleyen Soysal, “Güneş ve rüzgar gücü yerli ulusal değil mi? Avrupa’da artık kömürlü termik santraller belirli bir program çerçevesinde kapatılıyor. Yani Doğu Avrupa ülkeleri dışında Avrupa ülkelerinde çabucak hemen kömürlü termik santral kalmadı. Türkiye 2015’te Paris İklim Mutabakatı’nı imzaladı, 2021’de onayladı. Muahedeye nazaran 2053’te karbon nötr hale gelmesi lazım. Termik santralleri çalıştırarak karbon nötr hale gelmemiz mümkün değil” diyor.
Aydın Yönetim Mahkemesi, Danıştay ve AİHM kararlarına karşın Yeniköy ve Kemerköy Termik Santrali çalıştırılmaya devam edilirken, 23 Aralık 2014 tarihinde yapılan özelleştirmeyle Limak Enerji-IC İçtaş Güç iştirakine devredildi.
Arıtma yatırımı hala bitmedi
İki şirketin ortak iştiraki YK Güç ise paylaştığı bilgi notunda, santrallerin yıllık yaklaşık 1 milyar dolarlıkbir doğal gaz ithalatını engelleyerek cari açığın kapatılmasına katkı sağladığını belirterek Akbelen’deki ağaç bölümünü savundu. Madencilik faaliyetleri devam etmediği takdirde elektrik üretimlerinin 2024 yılı içerisinde durmak zorunda kalacağını aktaran şirket ayrıyeten, zaman alınan ünitelerde baca gazı arıtma sistemlerinin geliştirilmesi ve kapasite artırımı için toplam 360 milyon Euro’luk rehabilitasyon yatırımının hala devam ettiğine işaret etti.
Aralık 2019’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilen torba yasaya eklenen unsurla baca filtresi olmayan 13 termik santrale gerekli mevzuata uymaları için tanınan mühlet 30 Haziran 2022’ye kadar uzatılmış, kamuoyunda reaksiyona neden olan yasa unsuru Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından veto edilmişti. İklim Değişikliği Siyaset ve Araştırma Derneği ise Temmuz 2021’de yayınladığı “Özelleştirilmiş Termik Santraller ve Etraf Mevzuatına Ahenk Süreçleri Raporu”nda, Yeniköy ve Kemerköy santrallerinin de ortalarında yer aldığı 13 kömürlü termik santralin 1 Ocak 2020 ve öncesinde olduğu üzere çevreyi kirletmeye devam ettiğini ve hala etraf mevzuatına uyumsuz olduğunu ortaya koymuştu.
Maden ocakları İkizköy’e dayandı
İki santrale kömür sağlamak için 15 km boyunca uzanan maden ocakları ise en son İkizköy’e dayandı. Etraf avukatlarının iki santralle ilgili hukuk çabası 30 yıldır devam ediyor.
DW Türkçe’ye konuşan ağaç kısmına direnen İkizköylülerin avukatlarından Avukat Arif Ali Cangı, İkizköy direnişiyle ilgili birinci çalışmalarının kamulaştırmaların iptaline yönelik olduğunu söylüyor.
Maden ocaklarının evvel en eski mahalle olan Işıkdere Mahallesi’ni yuttuğunu, kamulaştırmalar sırasında halka verilen teminatların yerine getirilmediğini ve Ova mevkiye de tebligatlar gelmeye başladığını tabir eden Cangı, bunun üzerine direnmeye karar veren İkizköylülerin yaşama hakları için üç yıldan beri uğraş ettiklerini anlatıyor:
“Akbelen Ormanı’nın ağaçları kesilmeye başlayınca, vücutlarıyla karşı koydular, bölümü durdurdular. Açtıkları davalardan bir türlü yürütmeyi durdurma kararı çıkmayınca 17 Temmuz 2021 tarihinde Akbelen ormanı girişine çadırlarını kurarak, ormanı fiilen müdafaa altına aldılar. Yangın mazeretiyle şirketin ağaç kesmeye başlaması üzerine, İkizköylüler ve hayat savunucuları tekrar vücutları ile karşı durdurdular, bunun üzerine Mahkemelerden yürütmeyi durdurma kararları çıktı.”
Tarım ve Orman Bakanlığı’nın Kasım 2020’de YK Güç’e verdiği müsaadenin Akbelen’de ağaç kesitiyle ortaya çıktığını ve bu sürece ait Muğla 1, Yönetim Mahkemesi’ne dava açtıklarını belirten Cangı, davada üç kere uzman raporu istendiğini söylüyor.
Bilirkişi raporu silsilesi
Cangı, Eylül 2021’deki birinci keşifte hakimin avukatlara hakaret ettiğini bunun üzerinde reddi hakim müracaatında bulunduklarını, lakin kelam konusu hakim hakkında bir soruşturma açılmadığını aktarıyor.
Mart 2022’deki ikinci uzman inceleme öncesi ise Resmi Gazete’de yayınlanan maden yönetmeliğindeki değişiklikle birlikte tapuda zeytinlik olarak kayıtlı olan alanlarında madencilik faaliyetlerinin önü açıldı. Mayıs 2022’de hazırlanan uzman raporunda madencilik faaliyetlerinin orman ekosistemini büsbütün yok edeceği kabul edildi lakin tıpkı vakitte bölgedeki tüm kömürün çıkarılabilmesi için Akbelen Ormanı’nın madenciliğe açılması gerektiği de savunuldu. Eksper raporuna itiraz edildi. Ağustos 2022’de ise üçüncü eksper keşfi yapıldı. Yeniden itiraz edilen raporda, ormanın kömür madenciliğine açılabileceğine uygun olduğu konusunda kanaat bildirildi.
Raporun bilimsellikten uzak hazırlandığını ve bir evvelki uzman raporuyla taban tabana zıt olduğunu belirten Cangı, “Raporda ‘Bölgedeki zeytin ağaçlarının birden fazla 70’li yıllarda verilen maden ruhsatlarından sonra dikildiğinden korunması gerekmez’ sözü dahi yer alıyor” diyor ve ekliyor: “Önceden kurgulandığı çok net. Bu rapor üzerine 1 Aralık 2022 tarihinde mahkeme yürütmeyi durdurma talebimizi reddetti. Bu tarihten beri Akbelen Ormanı hukuksal teminattan yoksun halde ömrünü sürdürüyordu. Biz ısrarla davanın şimdi sonuçlanmadığı ve temeli hakkında verilecek karardan evvel ormana müdahale edilmemesi gerektiğini vurguladık. Fakat buna müsaade vermediler.”
Türkiye’de hukukun aşındığı ve yargının vazifesini yapmadığı görüşünü paylaşan Cangı, “Eğer yargı vazifesi yapmış olsaydı şu anda Akbelen Ormanı kesilmemiş olurdu. Yeniköy ve Kemerköy santrallerine ait uygulanmayan mahkeme kararlarından bugüne aslında önemli bir ekolojik yıkım yaşanmış durumda. Akbelen’de yaşananlar bunun son aşaması” diye konuşuyor.
“Bu davayı kazanacağız”
Akbelen’deki ağaç bölümü sonrası tomruklar alandan çıkarılmaya devam ederken yapılan süreç bununla da hudutlu kalmayacak. Toprağın kazınmasıyla ekolojik örtü de yok olacak. Şirketin paylaştığı bilgi notuna nazaran tarım alanları ve zeytinlikler de maden alanına katılmak için sırada bekliyor.
Cangı, “Zira hala ben argüman ediyorum biz bu davayı kazanacağız. Muğla Yönetim Mahkemesi’nde kazanamazsak İzmir Bölge Yönetim Mahkemesi’nde kazanacağız. Reddederse Danıştay’da kazanacağız. Danıştay’da kazanamazsak Anayasa Mahkemesi’nde, Anayasa Mahkemesi’nde kazanamazsak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde kazanacağız. Zira etraf hukukunun ve insanlığın geldiği kademe prestijiyle tüm hukuk kurallarını yerle bir eden bir olayla karşı karşıyayız” diyor.
Santrallerin 30 yıllık geçmişi ise ilgili dava kazanılsa dahi mahkeme kararlarının ne kadar uygulanacağına ait soru işaretleri yaratıyor.