Zeytinyağı fiyatları neden artıyor?
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve iktisat yetkilileri her ne kadar çalışan ve emeklileri enflasyona ezdirmedikleri istikametinde açıklamalar yapsalar da, temel besin eserlerindeki fiyat artışı sürüyor.
Zeytinyağı da fiyatı çok artan besin eserleri ortasında en üstlerde yer alıyor.
TARİŞ Zeytin ve Zeytinyağı Birliği, geçen hafta 2023-2024 dönemi zeytinyağı alım fiyatını kilogram başına 295 lira olarak belirledi. Geçen yıl açıklanan alım fiyatı 74 liraydı. Buna nazaran zeytinyağının alım fiyatı yüzde 298 arttı.
Ürün alım fiyatının artırılması, market fiyatlarına da yansıyacak. Zeytinyağının perakende fiyatı kilogram başına 300-550 lira ortasında değişiyor. Fiyatların daha da artması bekleniyor.
Türkiye’de 2023-2024 dönemi için zeytinyağı üretim beklentisi, bir evvelki döneme nazaran yaklaşık yüzde 57 civarında azaldı. Geçen yıl 421 bin ton zeytinyağı üretimi bekleyen Ulusal Zeytin Zeytinyağı Kurulu’nun (UZZK) bu yılki kestirimi 179 bin 300 tonda kaldı. Mevcut üretim gerçekleşirse geçen yıldan kalan 180 bin tonla birlikte Türkiye’nin bu yılki stoku 360 bin tona ulaşıyor. Sayılara nazaran Türkiye’de iç tüketim ve ihracata yetecek kadar zeytinyağı stoku mevcut. Pekala fiyatlar neden artıyor?
Kuraklık ve global fiyatlar
Dünyada zeytinyağı üretiminin büyük kısmı, iklim değişikliğinden en fazla etkilenen Akdeniz havzasındaki ülkeler tarafından gerçekleştiriyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’na nazaran Türkiye, zeytinyağı ihracatında İspanya, İtalya ve Yunanistan’la birlikte birinci dört ülke ortasında. Bölgede artan kuraklık zeytin ve zeytinyağı üretimine de olumsuz yansıyor.
DW Türkçe’ye konuşan TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası İstanbul Şube Lideri Murat Kapıkıran’ın verdiği bilgilere nazaran, dünya zeytinyağı üretiminin yüzde 67’si Avrupa Birliği üyesi ülkeler tarafından gerçekleştiriliyor. Bölgede yaklaşık 2 milyon ton civarında zeytinyağı üretimi yapılıyor.
Üretimde İspanya’nın başı çektiğini, lakin değişen iklim şartları nedeniyle ülke üretiminin 665 bin tona gerileyerek geçen yıla nazaran yüzde 56 civarında azaldığını tabir eden Kapıkıran, AB genelinde de üretimde yüzde 40 düşüş olduğunu belirtiyor.
Avrupa’da talebin artmaya devam etmesi karşısında arzda önemli düşüş olduğu için fiyatların litrede 7,82 euroya kadar çıkarak son üç yılda yüzde 420, son bir yılda ise yüzde 210 arttığını anlatan Kapıkıran, “Bizde de TARİŞ zeytinyağının litresini 295 lira olarak açıkladı. Beş litrelik zeytinyağının 1500 lira olacağı sürece yanlışsız gidiyoruz” diyor.
“Palyatif artış da mümkün”
Türkiye’de de kuraklık tesiriyle zeytin hasadında ve zeytinyağı üretiminde düşüş beklendiğini söz eden Kapıkıran, yeniden de Türkiye’de stoklar açısından bunun büyük bir sorun olmayacağına dair öngörülere dikkat çekiyor.
Türkiye’de kişi başına zeytinyağı tüketiminin iki litre olduğunu, yıllık 150-160 bin ton civarında bir iç tüketimin kelam konusu olduğunu lisana getiren Kapıkıran, üretimde yüzde 50 civarı düşüş olsa bile stoklardan karşılanabileceğini vurgulayarak ekliyor: “Bu şartlar karşısında iklim değişikliği ve bu yılki hasat ölçüsünün azalmasını fırsat bilerek bir palyatif artışın da olduğunu söylemek aslında mümkün.”
Küçük ve orta büyüklükteki aile işletmeleri açısından ise üretimdeki düşüş beklentisi ve yıllık geçimlerini o işletmelerden sağlamaları prestijiyle makul bir fiyat artışının anlaşılır olduğunu söz eden Kapıkıran,
“Çiftçi çıkış fiyatlarını denetim altına almak yerine çiftçinin kazanmasını sağlayıp piyasa fiyatlarını denetim altına almak lazım” tabirlerini kullanıyor.
Verimlilik düşük
Türkiye’de zeytinlik alanları ve ağaç sayısı artarken zeytin üretiminin birebir ölçüde artmaması da zeytinyağı fiyatlarına artış olarak yansıyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) bilgilerine nazaran Türkiye’de 189 milyon civarında zeytin ağacı bulunuyor. Bu ağaçların yaklaşık 158 milyonu meyve veriyor.
Ancak yıllara nazaran zeytin ağacı sayısında artış olsa da ağaç başına düşen zeytin üretiminde azalma gözleniyor. 2012’de meyve veren yaklaşık 121 milyon ağaçtan 1 milyon 820 bin ton zeytin üretilirken, 2021’de meyve veren 158 milyona yakın ağaçtan 1 milyon 738 bin 680 ton üretim yapılabildi.
Murat Kapıkıran, İspanya’da ağaç başına hasat edilen zeytin ölçüsü 40 kilogram iken Türkiye’de bunun 11 kilogram civarında olduğunu söylüyor.
Son 20 yılda dikilen yeni zeytin ağaçlarının ağaç başı ortalama randımanı düşürdüğüne dikkat çeken Kapıkıran, bunun nedenlerini ağaçların genç olmasının yanı sıra kuraklığa karşı tedbir alınmaması ve zeytin bakımı için gerekli eğitim, dayanak ve uygulamaların gereğince yapılmamasına bağlıyor.
Türkiye’de sıyırma ve çırpma halinde uygulanan zeytin hasat usulünün de zeytin ağaç varlığını düşürdüğünü aktaran Kapıkıran, hasat tekniklerinin zeytin ağacına ziyan vermeyecek biçimde teknolojik gelişmelerden faydalanılarak daha sağlıklı bir biçime dönüştürülmesi gerektiğini vurguluyor.
“Çiftçi kesinlikle desteklenmeli, zeytinlikler için ise kuraklıktan etkilenmesini en aza indirecek teknikler uygulanmalı” diyen Kapıkıran, kapalı basınçlı sulama sistemlerinin devreye alınarak kurak günlerde sulama yapılabileceğini, aile işletmelerine bununla ilgili dayanak verilebileceğini söylüyor.
Girdi fiyatlarındaki artış
Girdi fiyatlarındaki artış da zeytinyağı fiyatlarını üst çeken etmenler ortasında. Zeytin üretiminde mazot ve gübre kıymetli girdilerden birkaçı. Ayrıyeten sulama için elektrik maliyeti de kelam konusu.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun açıkladığı datalara nazaran tarım eserleri üretici fiyat endeksinde (Tarım-ÜFE) ekimde yıllık artışın en yüksek olduğu alt küme, yüzde 168 artışla yağlı meyveler-zeytin oldu.
Tarımsal girdi fiyat endeksi ise ağustos prestijiyle yüzde 41 yükseldi.
Türkiye Ziraat Odaları Birliği Genel Lideri Şemsi Bayraktar’a nazaran Türkiye kişi başına ortalama gelirinin yalnızca üçte birini kazanan üretici için mazot fiyatlarının ucuz sağlanması yahut mazota verilen dayanağın kıymetli ölçüde artırılması gerekiyor. Gübre dayanaklarında de artış yapılmadığını vurgulayan Bayraktar, dayanakların artırılmasının gübre kullanımını yükselteceğine, randıman ve kalitede artış sağlanacağına işaret ediyor.
TZOB’a nazaran eylül prestijiyle mazot fiyatı aylık yüzde 5,9, yıllık yüzde 75,5 oranında arttı. Son bir yılda, gübre fiyatlarında ise çeşidine nazaran yüzde 1,5 ile 10.7 ortasında artış görüldü.
Zeytinlik alanlar korunmuyor
Zeytin ve zeytinyağının Türkiye için değerli bir ihracat kalemi olduğunu, iktisada önemli bir katkı sağladığını belirten Kapıkıran’a nazaran ise zeytinin stratejik bir bitki olarak kıymetlendirilmesi ve verimliliğin artmasına yönelik tedbirler alınması gerekiyor. Fakat Türkiye’de zeytinliklerin elden çıkarıldığı yahut bu alanların zeytinlik vasıflarını kaybetme riskiyle karşı karşıya olduğu bir süreç yaşanıyor.
Türkiye’de 1939 yılında çıkan Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanun’a nazaran zeytinliklerin 3 kilometre yakınına zeytin işletmeleri dışında, toz çıkaran hiçbir tesise müsaade verilmemesi gerekiyor.
Ancak geçen yıl mart ayında Güç ve Natürel Kaynaklar Bakanlığı tarafından yayınlanan yönetmelikle, tapuda zeytinlik olarak kayıtlı olan alanlarda ülkenin elektrik gereksinimini karşılamak üzere yürütülen madencilik faaliyetlerine ‘kamu yararı’ gerekçesiyle müsaade verildi. Zeytinliklerin madencilik faaliyetlerine açılmasına ait düzenleme, aralık ayında torba yasa teklifine de eklense de gelen yansılar sonrası kanun teklifinden çıkarıldı. Danıştay 8. Dairesi geçen hafta Güç ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı’na ilişkin yönetmeliğin yürütmesinin durdurulmasına karar verdi.
Temmuz ayında ise zelzele bölgelerinde ormanlık alanların ve zeytinliklerin imara açılmasını düzenleyen teklif Mecliste kabul edildi.
Murat Kapıkıran, kamunun ya da vakıfların elinde bulunan zeytinliklerin turizm, karayolları yatırımları ya da çeşitli imar uygulamalarıyla kaybedilmeye devam edildiğini vurguluyor.
Balıkesir Edremit’te Vakıf Zeytinleri Genel Müdürlüğü’ne ilişkin yaklaşık 170 bin zeytin ağacığının yer aldığı 14 bin dekarlık arazinin, iki ay evvel boşaltılarak sıhhat turizmi alanı olarak belirlendiğini söyleyen Kapıkıran, bu stil uygulamalardan vazgeçilmesi daveti yapıyor.