Beş soruda Memleketler arası Ceza Mahkemesi ve Türkiye
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, son haftalarda yaptığı açıklamalarda sık sık İsrail’de Benyamin Netanyahu hükümetinin Gazze Şeridi’nde insanlığa karşı cürüm işlediğini sav ediyor ve milletlerarası hukuk önünde hesap vermesi gerektiğini savunuyor.
Merkezi Hollanda’daki Memleketler arası Ceza Mahkemesi, milletlerarası alanda insanlığa karşı işlenen kabahatlerden sorumlu tek mercii. Bu mahkemenin kapsamını, Ankara’nın Ceza Mahkemesi nezdinde İsrailli yetkililer hakkında şikayetçi olup olamayacağını beş soruda derledik.
Uluslararası Ceza Mahkemesi ne vakit kuruldu?
UCM’nin temeli, 17 Temmuz 1998’de kabul edilen Roma Statüsü’ne dayanıyor. Roma Statüsü, birinci kademede Birleşmiş Milletlere (BM) üye 60 ülkenin onaylamasının akabinde 1 Temmuz 2002 tarihinde yürürlüğe girdi. Mahkeme Başsavcısı da 16 Haziran 2003 günü Lahey’de yemin ederek misyonuna başladı.
Merkezi Hollanda’nın Lahey kentinde bulunan UCM, savaş cürmü, soykırım ve azap üzere insanlığa karşı işlenen ağır kabahatlerle ilgili yargılama yetkisine sahip. Kabahat işleyen taraf ülke vatandaşları kendi ülkesinde yargılanmıyor yahut gönülsüz ve yetersiz biçimde yargılanıyorsa bu noktada UCM devreye girebiliyor. Prensipte insanlığa karşı cürüm işlediği kabul edilen bir devlet lideri, darbeci bir önder yahut bir kamu yöneticisi bu mahkemede hakim karşısına çıkarılabilir. Lakin bu yargılama yetkisi, mahkemeye taraf olan ülkelerin şikayetlerini kapsıyor.
Mahkemeye taraf olan şu an 123 ülke var. Ermenistan 1 Şubat 2024’te UCM’ye katılacak, böylelikle üye sayısı 124’e yükselecek. ABD, Rusya, Çin ve İsrail üzere kimi ülkeler, mahkemeye taraf değil. Bilhassa Beyaz Saray, UCM’ye karşı olumsuz tavrıyla biliniyor. Hatta Washington’ın UCM Başsavcısı ve yetkililerine Afganistan’da Amerikan askerlerinin savaş kabahati işlediği tezlerini soruşturduğu gerekçesiyle yaptırım kararı almışlığı bile var.ABD ayrıyeten pek çok ülkeyle kendi vatandaşlarını gerekli rastgele bir durumda mahkemeye teslim etmemeleri için ikili özel mutabakatlar imzaladı.
Türkiye de UCM’nin kurucu mukavelesi Roma Statüsü’ne taraf olmayan ülkeler ortasında.
Uluslararası Ceza Mahkemesinin gücü ne kadar?
UCM’nin üniversal bir otorite olması amaçlanmış olsa da kuruluşundan 25 yıl sonra bu tezin oldukça gerisinde. Bunun nedeni hareket alanının sonlu olması. BM’nin 193 üyesinin tamamının mahkemeyi tanımaması ve bir kolluk gücüne sahip olmaması sebebiyle çıkardığı tutuklama buyruklarını kendisi uygulayamıyor. Öbür ülkelerin yardımına muhtaç olan UCM, şimdiye kadar tesirli bir yargılama gücüne sahip olmadı.
Mahkeme örneğin 2023 baharında Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin hakkında tutuklama buyruğu çıkarttı.
Rusya’da tutuklanması mümkün olmayan Putin lakin ülkeden ayrılması durumunda öteki devletler tarafından Lahey’e nakledilebilir. Putin’in kendisini tutuklayacak ülkelere zati seyahat etmediği düşünüldüğünde bu tutuklama buyruğunun şu an için sembolik bir karar olduğu söylenebilir.
Uluslararası Ceza Mahkemesinin baktığı davalar hangileriydi?
BBC Türkçe‘nin haberine nazaran, faaliyetleri için yıllık 160 milyon dolarlık bütçeye sahip olan UCM, şu ana dek 40 davayı karara bağladı ve 10 kişi hakkında karar verdi. Mahkeme, eski Sudan önderi Ömer el Beşir ile öldürülen Libya Devlet Lideri Muammer Kaddafi hakkında tutuklama kararı çıkartmıştı.
Atılım Üniversitesi’nden memleketler arası ceza hukukçusu Timuçin Köprülü de DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, mahkemenin aslında büyük umutlarla kurulduğunu lakin kısa vakitte birçok taraf devlette hayal kırıklığı yarattığını lisana getiriyor. Bilhassa Afrika ülkelerinin mahkemeye yönelik yansıları olduğunu kaydeden Köprülü, ABD’nin Roma Statüsü’nü evvel onayladığını, akabinde da imzasını çektiğini anımsatıyor. Köprülü, İsrail’in de tıpkı adımı attığına dikkat çekiyor.
Uluslararası ceza hukukçusuna nazaran, mahkemenin kurumsal bir polis teşkilatının olmaması esas problemlerinden biri. “Yakalama buyruğu çıkan şahısların UCM önüne çıkartılmasında sıkıntılar yaşanıyor. Taraf devletlerin kimileri buyrukları yerine getirmekte gönülsüz davranıp mahkeme ile iş birliği yapmıyor. El Beşir hakkındaki yakalama buyruğunun yerine getirilmemesi bu mevzuda uygun bir örnek” diyor.
Netanyahu hakim karşısına çıkartılabilir mi?
ABD ve Avrupa Birliği’nin (AB) birçok ülkesi Filistin’i devlet olarak tanımıyor. Fakat Filistin 2012 yılında Birleşmiş Milletlere gözlemci olarak dahil edilmiş, 2015 yılında da UCM’ye üye olmuştu. İsrail, Roma Statüsüne taraf olmasa da Filistin Özerk İdaresi’nin UCM’ye üye olması memleketler arası mahkemeye yargılama yetkisini tanıyor.
UCM Başsavcısı Karim Khan, 17 Kasım’da CNN International‘a yaptığı açıklamada, UCM’nin taraf bir ülkenin vatandaşlarına karşı işlenen cürümler üzerinde yargılama yetkisine sahip olduğunu söylemişti.
İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu ve ülkenin başka yetkililerinin UCM’de savaş kabahati savıyla yargılanması için çok sayıda dilekçe verilmiş durumda. Devlet seviyesinde yapılan müracaatlar da mevcut. Güney Afrika, Bolivya, Bangladeş, Komorlar Devleti ve Cibuti, başvuran devletlerden. Bu ülkeler, Tel Aviv idaresinin hücumlarının Roma Statüsü hataları kapsamına girebilecek hareketleri kapsadığını savunuyor. İstek Türmen, “UCM, kurulduktan sonra işlenen hatalara bakıyor. Netanyahu da yargılanabilir” sözünü kullanıyor.
Hamas’ın 7 Ekim’deki atağında hayatını kaybeden dokuz İsrail vatandaşının aileleri de UCM’ye şikâyette bulunmuştu.
Türkiye resmi olarak davacı olabilir mi?
Türkiye, Avrupa Kurulu’na üye 46 ülke ortasında Roma Statüsü’ne taraf olmayan tek ülke. Ankara’nın Roma Statüsü’nü imzalamamasının nedeni olarak ise PKK ile yaşanan çatışmalar münasebet gösteriliyordu. Meğer Erdoğan, Başbakan olduğu 2004 yılında Fransa’nın Strasbourg kentinde bir konuşma yapmış ve “Türkiye’nin Roma Statüsü’nü onaylayarak UCM’ye taraf olacağını ilan ediyorum” diyerek Avrupa Kurulu Parlamenterler Meclisi üyelerine bir vaatte bulunmuştu. Ancak bu kelamların üzerinden tam 19 yıl geçti ve Türkiye, UCM’ye taraf olma yolunda rastgele bir teşebbüste bulunmadı. Bu nedenle Türkiye’nin, devlet olarak İsrail’den davacı olması mümkün gözükmüyor. Lakin Ankara, direkt davacı olamasa bile UCM Başsavcılığına ihbarda bulunabiliyor.
İktidara yakın İstanbul 2 No.lu Baro’dan bir heyet, savaş kabahati işlediği belirtilen İsrailli şüphelilerin cezalandırılması için UCM’ye başvurmuştu. Türkiye Barolar Birliği de misal bir müracaat yaptı.
Akademisyen Köprülü, Anayasa’ya 2004’te eklenen bir hususta UCM’den bahsedildiğini aktarıyor. Ancak bu hususun, yargılama yetkisinin tanınmasını sağlamadığını söz ediyor. “Türkiye, savcılığa soruşturma talebinde resmen bulunamasa da işlenen hatalarla ilgili bir beyanda bulunabilir ve kanıt gönderebilir” diyen Köprülü, zati bir soruşturma yürütüldüğünü, Türkiye’nin vereceği bilgilerin de bir katkı olabileceğini söylüyor.
AİHM eski yargıcı İstek Türmen de UCM’nin devletleri değil, bireyleri yargılayabileceğini söylüyor. Türmen, “Bu nedenle ‘İsrail yargılansın’ diye bir şey kelam konusu değil” diyor ve ekliyor:
“Taraf olmadığı için de Türkiye’nin yapabileceği pek bir şey yok. Savcıya şikâyette bulunanlar var. 4-5 devlet şikâyette bulundu mesela. Lakin Türkiye, bunlar ortasında da yok, bu türlü bir şey yapmadı. Yani bu kelamların değeri harbiyesi yok.”
Türkiye’de UCM, daha evvel İsrail askerlerinin 2010’da Mavi Marmara gemisine düzenlediği saldırıyı “kovuşturmayacağını” açıklamasıyla gündeme gelmişti. Evrak, Türkiye’de iki ülke ortasında yapılan muahede gerekçesiyle kapatılmıştı. İsrail askerleri, 31 Mayıs 2010’da Filistin’e hareket eden Mavi Marmara’ya milletlerarası sularda atak düzenlenmişti. Taarruzda 9 Türk vatandaşı hayatını kaybetmiş, 50’den fazla kişi de yaralanmıştı.