CHP’nin 100 yılı ve kimlik arayışı
Kurtuluş Savaşı’yla Cumhuriyet’in temellerinin atıldığı devirde Mustafa Kemal Atatürk tarafından ihtilalin destekleyici ögesi olarak kurulan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) 100’üncü yaşını kutlarken, bir asır içinde gerek iç gerek dış kaidelerin tesiriyle kıymetli dönüm noktaları yaşadı.
14 Mayıs seçim mağlubiyetinin akabinde lokal seçimlere gidildiği sırada CHP 100’üncü yılında liderlik ile siyasal kimliğinin sorgulandığı, kimlik ve değişim tartışmalarının yapıldığı bir süreçte yeni bir dönüm noktasının eşiğinde.
CHP hangi koşullarda kuruldu?
Bugünkü ismiyle CHP’nin kuruluş fikri Mustafa Kemal Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nı birinci başlattığı devirlere kadar uzanıyor.
Hacettepe Üniversitesi Atatürk Prensipleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Öğretim Üyesi Seçkin Çelik, Mustafa Kemal’in savaşların “bir fikir uğruna yapılması gerektiğini” düşündüğüne dikkat çekerek, “Paşa savaş sonucu ‘mutlaka yeni bir dünya doğmalıdır ve savaş düşünsel bir maksada hizmet etmelidir’ diyor. Bu nedenle Anadolu’ya geçtiğinde aklında cumhuriyeti er geç kurma fikri var aslında” diyor.
Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasının akabinde ise artık parti fikri somutlaşıyor. Atatürk tarafından Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti’nin devamı olarak “Halk Fırkası” ismiyle 9 Eylül 1923’te kurulan parti isminin önüne “Cumhuriyet” sözcüğünü 10 Kasım 1924’te alıyor.
Doç. Dr. Çelik’in sözleriyle o periyot Atatürk’ün başındaki parti fikri günümüzde herkesin anladığı parti fikrinden daha farklı. Çelik bunu şöyle anlatıyor:
“Mustafa Kemal çok vakit kaybedildiğini düşünüyor ve başında bir ihtilal yapmak var, bunu da çabuk yapmak istiyor. Buna da bir siyasi tertip lazım. Başındaki parti bizim bildiğimiz manada farklı partilerin yarışarak seçim kazanmak için örgütlendiği bir yapı değil. Kendi liderliğini benimsemiş insanlardan oluşan ve ihtilalin siyasi organizasyonel boyutunu oluşturacak bir tıp ulusal blok aslında.”
Mustafa Kemal’in kuracağı parti için “bir siyasi eğitim okulu” sözünü kullandığını da hatırlatan Çelik, “Atatürk’e nazaran ihtilal için bir mühlet tek bir parti gerekiyor. Zira aksi durumda ya ihtilal başarılamayacak ya da iç savaşa gidilecek. İhtilali yavaşlatacak parti çekişmelerini de istemiyor” diyor.
“Fırka” tabiri 1935’teki kurultayda dünya ile ahenk içinde olmak değiştirilerek, bugünkü Cumhuriyet Halk Partisi ismi belirleniyor.
Altı ok nasıl ortaya çıktı?
Bu ortada bir ihtilalin yapıldığı ve Cumhuriyet’in kurulduğu yıllar dünyanın da Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde siyasal ve ekonomik olarak çalkantı içinde olduğu bir devir.
1931 yılından toplanan 3. Kurultay’da tüzük yenilenirken, partinin programı da belirleniyor ve bugün de hâlâ temel prensipler olarak görülen “cumhuriyetçilik, laiklik, milliyetçilik, devletçilik, halkçılık ve inkılapçılıktan” oluşan altı prensip yani altı ok parti programına dahil ediliyor.
Çelik, 1930’lara gelindiğinde tek bir Avrupa’dan bahsedilemediğini ve liberal, faşist ve sosyalist eğilimlerin bulunduğu bir çoklu modernite içinde olunduğunu anımsatarak, “altı oku” şöyle aktarıyor:
“O günlerde bir tane Avrupa yok. O periyot sosyalizm dendiğinde Sovyetler Birliği akla geliyor. Faşizmde İtalya, Nazizm dediğiniz vakit Almanya. Devletlerle özdeşleşmiş durumda. Bu ideolojileri benimsediğiniz anda o devletlerin çekim alanına giriyorsunuz. O vakit kendi yolunuzu bulmanız gerekiyor. Bunun için de farklı örneklerden Türkiye’ye uyarlanabileceği düşünülen ögeleri ekleyerek eklektik bir ideoloji ortaya çıkarılıyor.”
İnönü bölümü ve “Ortanın Solu”
Atatürk’ün vefatının akabinde 26 Aralık 1938’de toplanan partinin birinci inanılmaz kongresinde İsmet İnönü cumhurbaşkanı seçilirken, ayrıyeten Atatürk “partinin banisi ve ebedi şefi,” İnönü ise “partinin değişmez genel lideri yani ulusal şefi” ilan ediliyor.
Bu kurallar altında başlayan İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye istikrar siyasetiyle savaş dışında kalmayı başarırken, 1945’le birlikte dünyanın iki kutba bölünmesi ve Sovyetler Birliği’nin artan tehditleri ülkeyi Batı bloğuna yaklaştırıyor.
ABD ile yakınlaşmanın gereklerinden birisi ise çok partili hayata geçilmesi ve bu konjonktür CHP’ye de yansıyor. 10 Mayıs 1946’daki CHP kongresinde İnönü’nün kendisinin verdiği önergeyle “değişmez genel başkanlık” son bulurken, genel liderin artık kurultayda seçilmesi kararlaştırılıyor.
Çelik, savaşın bitmesiyle parlamenter demokrasi ya da çok partili demokrasi uygulayan ülkelerin galip duruma geçtiğini hatırlatarak, İnönü’nün de o nedenle tek partili demokrasi üzere bir kavramla artık dünyada yer edinmenin mümkün olmadığını gördüğünü belirtiyor. Çelik, İnönü’nün tavrının değerini şöyle aktarıyor:
“Bu o devir için çok kıymetli bir tercih. Biraz da küçümsendiğini düşünüyorum lakin Ulusal Şef denen ve ülkede en yüksek otoriteyi temsil eden kişi kendi kararıyla kendisini bu otoriteden soyuyor. Bu gerçekten çok kıymetli ve güç bir şey. Hatta etrafındaki beşerler ‘Aman Paşam yapmayın falan’ diyorlar.”
CHP için bir başka değerli tarihi an ise 14 Mayıs 1950 seçimleri. Kurucu parti CHP 27 yıllık iktidarını bu seçimin akabinde 1946 yılında İnönü’nün de teşvikiyle kurulan Demokrat Parti’ye (DP) devretmek durumunda kalıyor.
Demokrat Parti’nin 27 Mayıs askeri müdahalesiyle vazifeden alınmasının akabinde ise yapılan birinci genel seçimde CHP en çok oyu almasına karşın tek başına iktidar olacak çoğunluğa ulaşamıyor.
Bu periyot tıpkı vakitte CHP’nin kimlik arayışında olduğu bir devir olarak göze çarpıyor.
1960’larda ekonomik ve toplumsal sıkıntıların daha ön plana çıkması, sol siyasetin güçlenmesi ve Türkiye Personel Partisi’nin CHP tabanı üzerindeki tesiri üzere farklı faktörlerle “ortanın solu” olarak isimlendirilen yeni bir siyasal kimlik belirleniyor.
CHP’nin 100 yılını anlatan ve farklı akademisyenlerin katkılarının olacağı bir kitabın hazırlıklarının son evresinde olan Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Öğretim Üyesi Ekin Kadir Selçuk, CHP’nin muhalefete düşmesiyle birlikte 1950’lerde yeni bir kimlik arayışına girdiğini ve 60’lardaki kaidelerle birlikte sol pahaların yükselişe geçtiğini ve “Ortanın Solu” kavramının bu ortamda geliştiğini aktarıyor.
Ecevit devri ve “Demokratik Sol”
CHP tarihindeki kıymetli bir öteki dönüm noktası ise 12 Mart 1971 muhtırası.
CHP Genel Lideri İnönü ile partinin Genel Sekreteri Bülent Ecevit’in muhtıraya bakışlarındaki farklılık partinin bir mühlet sonra kurultaya gitmesine ve İnönü’nün siyaseti bırakmasının başlangıcı oluyor.
Parti delegelerin bu çekişmede büyük kısmının Ecevit’i desteklemesinin akabinde İnönü yaklaşık 34 yıl yaptığı genel başkanlıktan istifa ediyor. 14 Mayıs 1972’deki kurultayda ise Ecevit CHP’nin Atatürk ve İnönü’den sonraki üçüncü Genel Lideri seçiliyor.
Ecevit parti başkanlığına gelmesinin akabinde “sosyal demokrat” ya da “sosyalist” bir parti olunmadığını göstermek ismine CHP’nin çizgisi için “demokratik sol” tabirini kullanmaya başlıyor ve kendilerine mahsus bir sol parti anlayışı getirdiklerini söylüyor.
Ecevit bu yeni çizgiyi “Kendi sol anlayışımızı, kendimiz, Türkiye’nin toplumsal şartlarına nazaran oluşturduğumuz içindir ki, bizim sol doğrultumuzu tanımlayacak yeni bir terim oluşturduk: Demokratik Sol” kelamlarıyla açıklıyor.
Selçuk’a nazaran Ecevit’in desteklediği evvel “Ortanın Solu” sonra da “Demokratik Sol” kavramları “Kemalizm’in kimi unsurlarının soldan yorumlanması.”
CHP’nin ve Ecevit’in o devir Türkiye ölçeğinde bir toplumsal demokrasi arayışına girdiğini belirten Selçuk, toplumsal demokrasinin ülkeler için farklı algılanması ve uygulanmasının öbür ideolojilerdeki üzere sık görülen bir durum olduğunu belirtiyor.
Selçuk, toplumsal demokrasinin özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir uzlaşma ideolojisi haline geldiğine ve Marksist kökeninden uzaklaştığına dikkati çekerek, Ecevit’in iktidarda iken o periyottaki CHP çizgisi ile bir periyot ne sermayeyi de ne de sol kısımları şad edebildiğini anımsatıyor.
1980 darbesi ve akabinde gelen dönem
12 Eylül 1980 darbesi hem demokrasi hem de CHP ve öteki partiler için gerçek manada bir darbe oldu. Bütün partiler üzere CHP de kapatıldı.
Her ne kadar CHP bugün 100’üncü kuruluş yıldönümünü kutlasa da 1980’den yine kurulduğu 1992 yılına kadar parti kapalı halde kalıyor.
1982’den 1992’ye kadar ise CHP seçmenlerine hitap edecek Halkçı Parti ve Toplumsal Demokrasi Partisi (SODEP) üzere partiler kuruluyor. Bu iki parti 3 Kasım 1985’te birleşiyor ve Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) doğuyor.
CHP’nin tekrar kurulması ve Baykal dönemi
CHP 12 yılık ortanın akabinde 1992’de Deniz Baykal tarafından tekrar kuruldu.
Murat Karayalçın liderliğindeki SHP 1995’te CHP’ye katılırken, bu oluşumlardan Demokratik Sol Parti (DSP) ile başka duran Ecevit ise 90’ların sonlarına gerçek yükselişe geçiyor.
Doç. Dr. Selçuk, Deniz Baykal ve çizgisinin evvel SHP akabinde da CHP’de takip ettiği tavrı ise şu sözlerle özetliyor:
“Baykal partinin net bir ideolojik kimliği olması yerine iktidara gelmesini sağlayacak bir hepsini yakala (catch all) partisi olması gerektiğini düşünüyordu. Bu yüzden de partinin ideolojik bagajlarından kurtulması gerektiğini savunuyordu.”
Bu nedenle toplumun tamamına seslenen bir parti olmaya çalışıldığını belirten Selçuk, Baykal’ın SHP’nin solda duran çizgisini olabildiğince merkeze çekmeye çalıştığını kaydediyor.
CHP 90’ların ortalarında iki Tansu Çiller hükümeti ile koalisyon ortağı oluyor. Selçuk o hükümetler periyodunda alınan 5 Nisan üzere kararlarla CHP’nin “liberal iktisada teslim olduğunu” belirterek, 90’ların ikinci yarısından sonra da CHP’nin neoliberal hegemonyaya karşı tesirli bir telaffuz üretmeyi başaramadığını ve bunu Refah Partisi’nin yaparak yükselişe geçtiğine işaret ediyor.
Bu ortada 18 Nisan 1999’daki seçimde Ecevit’in DSP’si birinci parti olurken, CHP seçim barajını geçemeyerek askeri darbe devri dışında birinci defa TBMM dışında kalıyor.
Baykal, yaklaşık birer yıllık iki kısa kesintiyle partinin ikinci kuruluşu sonrası devrinde yaklaşık 15 yıl 8 ay CHP’ye genel başkanlık yapıyor. 2010’da ise patlayan kaset skandalının akabinde istifa diyor ve yerine Kemal Kılıçdaroğlu geliyor.
CHP’de Kılıçdaroğlu dönemi
2010 yılından beri genel başkanlığı sürdüren ve 2023 seçimlerinin akabinde değişim talepleri üzerine kurultaya gitmeye hazırlanan Kılıçdaroğlu 13 yılda AKP’ye karşı tesirli bir muhalefet yürütememek ve partiyi sağa kaydırmak üzere tenkitlerin odağında.
Görevine gelmesinden dört ay sonra referanduma gidilen Türkiye’de 2010’daki anayasa değişikliği “evet” oylarıyla kabul edilirken, 2011 genel seçimlerinde ise partinin oyu yüzde 25,98’e yükseldi.
Kılıçdaroğlu’nun reaksiyon çeken ve sağa kayma tenkitlerini başlatan kararlarından biri 2014 Cumhurbaşkanlığı seçiminde Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ile birlikte İslam İşbirliği Teşkilatı eski Genel Sekreteri Ekmeleddin İhsanoğlu’nu cumhurbaşkanı adayı olarak göstermesi oldu.
2015 Haziran seçimlerinde yüzde 24,95, Kasım seçimlerinde yüzde 25,32 oy alan CHP’de Kılıçdaroğlu parti tabanını biraz genişletmeyi başarsa da Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) seçmenlerini kazanamadı.
Kılıçdaroğlu devrindeki CHP’nin en akılda kalan ve seçmen nezdinde oy toplayan icraatı ise Ankara’dan İstanbul’a 2017 yazında yaptığı Adalet Yürüyüşü oldu.
2018 Cumhurbaşkanlığı seçiminde ise CHP’nin adayı Muharrem İnce yüzde 30,64 oyla Erdoğan’a seçimi birinci cinste kaybederken, Kılıçdaroğlu’nun öteki partilerle kurduğu ittifak 2019 mahallî seçimlerinde büyükşehirlerin kazanılmasında tesirli oldu.
İttifak modeli 2023 seçimleri için de altılı masa ile uygulanmaya çalışılsa da bu defa başarılı olunamadı.
CHP sonbahar aylarında düzenlenmesi beklenen kurultayla değişim ve kimlik arayışını sürdürüyor.
Kılıçdaroğlu | “Bay Kemal”in hikayesi
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video