Rusya’nın gözü Ukrayna’nın yeraltı zenginliklerinde
Ukrayna’nın güneyindeki Zaporijya bölgesindeki Dniprorudne kenti yakınlarında, yerin yaklaşık bir kilometre derinliğinden çıkarılan cevherler, yüzde 60’ı aşan demir oranıyla ünlü. Savaş öncesinde Ukrayna stratejik açıdan değerli bu hammaddeden yılda 4,5 milyon ton üretiyor ve büyük kısmını başta Slovenya, Çekya ve Avusturya olmak üzere Avrupa ülkelerine ihraç ediyordu. Dniprorudne’nin maden yatakları Ukrayna’ya yılda 200 milyon euroluk gelir sağlıyordu. Çıkarılan demirin yaklaşık üçte biri de Zaporijya’da işlenip çelik olarak ihraç ediliyordu.
Ancak 2022 yılı yazında kentin Rus birliklerince işgal edilmesiyle her şey durdu. Stratejik ehemmiyete sahip hammadde artık Rusya’ya gidiyor. Madenleri işleten şirketin Ukraynalı, Slovakyalı ve Çek yatırımcılarının malına Rus işgal idaresi tarafından fiilen el kondu.
Hammadde yoksa döviz de yok
Ukrayna gümrüğü datalarına nazaran maden ihracatı 2022’de bir evvelki yıla nazaran neredeyse yüzde 60 oranında geriledi, elde edilen gelir 3 milyar doların altına düştü. Kanadalı fikir kuruluşu SecDev’in varsayımlarına nazaran işgal altındaki Ukrayna topraklarındaki madenlerin toplam bedeli 12 milyar doları buluyor. Bu madenlerin ortasında demirin yanı sıra metalurji açısından kritik değer taşıyan taşkömürü, titanyum, manganez de bulunuyor. Altın, doğal gaz, petrol, kaolin, tuz, alçı taşı, zirkonyum ve uranyum da bu bölgelerde bulunan yeraltı zenginlikleri ortasında.
Ukrayna’nın en büyük demir cevherlerinin bulunduğu Kırıvıy Rih havzası ve sürece tesisleri Kiev hükümetinin denetimi altında olsa da, güneydoğuda Rus işgali altındaki komşu bölgelerden daima ateş altında. Kiev Stratejik Araştırmalar Enstitüsünden Yaroslav Şalilo, Moskova’nın stratejik hesabının bilhassa de Ukrayna’nın ekonomik potansiyelini çökertmek olduğunu, bu noktada hammaddeye el koymakla ateş açarak yok etmek ortasında pek fark bulunmadığını belirtiyor.
Ekonomi uzmanı Şalilo, hammadde badiresi nedeniyle Ukrayna çelik üretiminin büyük darbe aldığını belirtiyor. Ukrayna’nın 2021’de ihraç ettiği metalurji eserleri 20 milyon tona yaklaşırken bu ölçü 2023’ün birinci yarısında 2,5 milyon tona gerilemiş. Bu da bir evvelki yılın tıpkı periyoduna nazaran yüzde 80’lik düşüş manasına geliyor. Ukrayna’nın çelik merkezlerinden Mariupol Rus birlikleri tarafından harabeye çevrilirken geri kalan üretim tesisleri hayatta kalma çabası veriyor.
Rus ablukası hammaddeye erişimi zorlaştırıyor
Ukrayna’da çıkarılan kömürün yüzde 80’e varan kısmı, ülkenin doğusunda Rus işgali altında bulunuyor. Özel pahaya sahip antrasit kömürünün çıkarıldığı bölgelerin ise tamamı işgal altında. Bu nedenle Ukrayna’nın hammaddeyi ABD ve Güney Afrika üzere ülkelerden ithal etmesi gerekiyor. Fakat Karadeniz’deki Ukrayna limanlarına Rusya’nın uyguladığı abluka nedeniyle hammadde ithalatı Polonya ve Romanya üzere komşu ülkelerin limanları üzerinden demiryoluyla yapılıyor ve hayli masraflı hale geliyor.
Ukrayna’da ağır sanayi de birebir meseleyle karşı karşıya. Eserlerin ihracatında yaşanan badireler, Ukrayna üretimi sanayi eserlerinin rekabet gücünü zorluyor. İktisat uzmanı Şalilo, “Rusya, ekonomik olarak Ukrayna’nın büsbütün kan kaybetmesini ve akabinde onu ‘Rusya olmadan hayatta kalamayacak müflis bir devlet’ olarak lanse etmeyi hedefliyor” diyor.
Geleceğin hammaddeleri uğruna rekabet kızışıyor
Brüksel merkezli niyet kuruluşu Carnegie Europe’dan Olivia Lazard, Ukrayna hammaddelerine erişimin, Rus işgalinin en değerli motivasyonlarından birini oluşturduğu görüşünde. Stratejik kaynaklara güç kullanımıyla el koymanın Rus siyasetinin alışıldık şablonlarından olduğunu belirten siyaset bilimci Lazard, “Moskova, Wagner savaşçılarının yardımıyla Afrika’da yıllardır yalnızca altın ve pırlantaları değil, yeşil dönüşüm açısından kıymetli lityum, kobalt ve öbür ender elementler üzere hammaddeleri de teminata alıyor” değerlendirmesinde bulunuyor.
Rusya’nın Ukrayna’ya saldırmasından yedi ay evvel, 2021 yılı Temmuz ayında Avrupa Birliği, Kiev hükümetiyle hammaddeler konusunda stratejik iştirak mutabakatı imzalamıştı. AB’nin “yeşil dönüşüm” için gerekli kritik değer taşıyan hammaddeler listesinde 30 adet element bulunuyor. Bu elementlerin üçte ikisinin Ukrayna’da bulunduğu biliniyor.
İklim değişikliği nedeniyle Ukrayna’nın yer altı zenginliklerinin Rusya için daha cazip hale geldiğini belirten Lazard, “Hammadde derdi artarken Rusya kendini gerek güç kaynaklarının sevkiyatı gerekse besin güvenliği ve su temini olsun, giderek daha kıymetli bir kilit aktör olarak görüyor. Rusya’nın global sevkiyat güvenliğini nasıl rehin aldığını, askıya alınan Karadeniz tahıl muahedesi örneğinde de görüyoruz. Rusya için tüm kaynaklar, AB ve ABD’yi sınamak üzere bir araç fonksiyonu taşıyor” diyor.
Lityum uğruna verilen savaş
Dünyada en çok ilgi gören elementlerden biri de, cep telefonu pilleri ve araba akülerinde kullanılan lityum. Ukrayna, kendisini “Avrupa’nın en büyük lityum rezervlerine sahip ülkesi” olarak lanse ederek yatırımcıları ülkeye çekmeye çalışıyor. Kesin sayılar ise bilinmiyor. Ukrayna Jeoloji Yatırım Kümesinden Dimitro Kaşçuk, somut sayıların devlet sırrı üzere saklandığını belirtiyor.
Ancak Rusya, Ukrayna’nın bilinen dört lityum rezervinden ikisini gözüne kestirmiş durumda. Zaporijya bölgesindeki Kruta Balka rezervi 2022’de Rusya tarafından işgal edildi. Donetsk bölgesindeki Şevçenkove ise çatışma çizgisinden yalnızca birkaç kilometre uzaklıkta. Savaştan kısa müddet evvel Şevçenkove’de işletme lisansı için müracaat yapan Avustralyalı bir yatırımcı projeyi askıya aldı. Ukrayna Jeoloji Yatırım Kümesinden Dimitro Kaşçuk, “Coğrafî yapı nedeniyle lityum madenciliği Ukrayna’da, Güney Amerika ya da dünyanın öbür bölgelerine nazaran daha değerliye mal olacaktır. Ortaya ek risk faktörleri çıktığında mevzu ekonomik açıdan epeyce kuşkulu bir hal alıyor” diyor.
Kaşçuk, lityumun yanı sıra az elementlerin bulunduğu üç tesisin de Rus işgali altında olduğuna işaret ediyor. Kritik değer taşıyan elementlerden zirkonyum, uranyum, karbon ve titanyumda potansiyel olduğunu belirten jeoloji uzmanı, “Karbon akü üretiminde kullanılıyor ve ilgi gören bir husus. İki karbon rezervi Rus denetiminde olmasına karşın başka dördünden birinde başarılı bir formda üretim yapılabildi” diyor. Kaşçuk’a nazaran Ukrayna’nın en büyük potansiyeli ise titanyumda. Dünya çapında üretimin yüzde 7’sini karşılayan Ukrayna, titanyumda dünyada birinci beş ortasında. Uzmanlar bu kilit ehemmiyetteki elementte Ukrayna’nın hissesinin daha da artabileceği görüşünde.