Türkiye Ortadoğu’da kalıcı ateşkes için ne yapabilir?
İsrail ile Hamas ortasında 7 Ekim saldırısının akabinde birinci kere süreksiz ateşkes sağlanırken; Katar’ın arabuluculuğunda, ABD ile Mısır’ın katkıları sonucu varılan uzlaşının kalıcı ateşkese dönüşüp dönüşmeyeceği ve Türkiye’nin bunun için nasıl bir rol oynayabileceği tartışılıyor.
Farklı ülkelerden lehte yansıların geldiği bu süreksiz ateşkese Türkiye de “akan kanın bir nebze olsun hafifletilmesi bakımından” olumlu baktığını açıkladı.
Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada ABD ve Mısır’a atıf yapılmadan “Bu insani ortanın çatışmaların bir an evvel büsbütün sona erdirilmesine yardımcı olmasını ve iki devletli tahlil temelinde, adil ve kalıcı bir barışa yönelik bir süreci başlatmasını temenni ediyor, Katar’ın bu mutabakata varılmasını sağlayan gayretlerini takdirle karşılıyoruz” denildi.
Türkiye arabulucu olabilir miydi?
7 Ekim ataklarının çabucak akabinde temkinli siyaset izleyen Ankara, çatışmaların şiddetlenmesi ve İsrail taarruzlarında giderek daha çok sivilin hayatını kaybetmesi üzerine lisanını sertleştirdi.
Peki birinci baştaki itidalli siyasetini sürdürmesi durumunda bugün Katar’ın oynadığı arabulucu rolünü Türkiye üstlenebilir miydi?
Cumhurbaşkanı Erdoğan arabuluculuk dileğini çatışmaların başında 10 Ekim’de “Türkiye olarak, tarafların talep etmesi halinde esir takası dâhil her türlü arabuluculuğa hazır olduğumuzu belirtmek isterim” kelamlarıyla duyurmuştu.
Ancak çatışmaların şiddetlenmesi, Türkiye’nin İsrail ile ortasının berbatlaşması ve karşılıklı yapılan sert açıklamalar Erdoğan’ın bu isteğinin gerçekleşmesini aslında daha birinci periyotlarda imkânsız hale getirdi.
ABD merkezli Ortadoğu Enstitüsü’nden Gönül Tol Katar’ın yalnızca Hamas’ın önde gelenlerine konut sahipliği yapmakla kalmayıp birebir vakitte en büyük finans kaynağı olduğunu hatırlatarak, kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Katar’ın Hamas ve Gazze ile bu biricik bağının dışında İsrail ile de kurduğu enteresan bir ilgi var. Körfez’de İsrail’in 90’lardan beri ticaret ofisi olan bir ülke Katar. Bu da arabuluculuk rolünü perçinlemiş oluyor.”
Türkiye, Gazze’de El Ehli Hastanesi’ne 17 Ekim’de yapılan hücumdan sonra tenkit dozunu daha da yükseltmişti. Erdoğan 25 Ekim’de partisi AKP’nin Türkiye Büyük Millet Meclisi Kümesi’nde yaptığı konuşmada İsrail’i ve Batı ülkelerini eleştirerek, Hamas için “bir terör örgütü değil topraklarını ve vatandaşlarını muhafaza gayreti veren bir kurtuluş ve mücahitler grubu” tanımlaması yapmıştı. Bu tanımlama başta İsrail olmak üzere pek çok başkentte reaksiyon çekmişti.
Tol, savaştaki kayıpların insani boyutunu gündeme getirirken, öte taraftan devlet aklıyla orta ve uzun vadeli strateji kurmanın değerine dikkat çekerek, “Bir strateji belirlenmeden o günkü ruh haline nazaran bir telaffuz yapılıyor. Bu telaffuz ülkeyi ve uzun vadeli bağlantıları nasıl tesirler konusu ise hesaplanmıyor. Sonuçta mesela artık Katar’ın yumuşak gücünü çok güzel formda kullandığını görüyoruz” diyor.
Herhangi bir çatışmada arabulucu rolünü üstlenebilmek için her iki tarafın da o ülkeyi emniyetli bulmasının ve bu rol için istemesinin kural olduğunu söyleyen Tol, her ne kadar son yıllarda bağlantılar olağanlaşmaya başlasa da Erdoğan’ın Arap Baharı devrinde izlediği İhvan yanlısı siyasetin bu ülkeler üstündeki tesirinin de hâlâ sürdüğünü belirtiyor.
Tol, Erdoğan’ın yaptığı sert çıkışlarla iki tarafa da yaranamadığını ve bu nedenle Türkiye’nin pozisyonunun diplomatik bir aktör olarak biraz “marjinal” kaldığını da kelamlarına ekliyor.
AKP’nin Hamas ile Filistin bölgelerindeki 2006 seçimi sonrası ve Arap Baharı periyodunda kurduğu yakınlık İsrail ile bağların kötüleşmesindeki etkenlerden biri olmuştu. ABD Lideri Donald Trump’ın gidişinin akabinde ise bölgedeki dengelerin değişmesiyle AKP ile İhvan çizgisi ortasındaki ilgiler daha aralı olmuş, Türkiye bölgede evvelce makûs olduğu Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır üzere ülkelerin yanı sıra İsrail ile de olağanlaşma sürecine girmişti.
Uzmanlara nazaran bu rolü Türkiye’nin değil Katar’ın üstlenmesinin bu sertleşmenin yanı sıra öteki farklı nedenleri de bulunuyor.
Ortadoğu uzmanı Gökhan Çınkara, Katar’ın bu rolü üstlenmesinde üstündeki baskının da tesirli olduğunu söyleyerek, bunu “Hamas başkanları orada ikamet ettiği ve akabinde 7 Ekim üzere bir akın olduğu için Katar üstünde önemli bir baskı ve sorumluluk hissediyor” kelamlarıyla açıklıyor.
Çınkara, Körfez ülkelerinin Arap Baharı sonrası “esas aktör” olmak istediklerine dikkat çekerek, kendi sonları dışındaki ülkeleri iç coğrafyalarına çok fazla çekmek istemediklerini tabir ediyor.
Kalıcı ateşkes için Türkiye rol oynayabilir mi?
İsrail ile Hamas ortasında sağlanan süreksiz ve birebir vakitte kırılgan ateşkesin uzayıp uzamayacağı şu an için bilinmezken, Türkiye ateşkesin kalıcı hale gelmesini istiyor ve gayretlerini bunun için ağırlaştırıyor.
Yakın bir vakitte Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın bölgeye bir ziyaret yapması da planlanıyor. Erdoğan “Gazzeli hastaların oradan çıkartılarak ülkemize getirilmesinin artarak devamını istiyoruz. En kısa vakitte bir Mısır seyahati düzenleyebilirim” demişti. Erdoğan’ın Aralık ayı başında Körfez ülkelerine de gitmesi bekleniyor.
Dışişleri Bakanı Hakan Fidan İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) ve Arap Birliği’ni temsil eden temas kümesinin Londra ve Paris’te yaptığı görüşmeler sırasında “Gazze’de maksat tam ateşkes olmalı. İsrail üzerinde nüfuz sahibi ülkeler kalıcı barış için baskı yapmalı” diye konuştu.
Erdoğan da Cezayir dönüşü uçakta yaptığı açıklamada “Ekonomik, siyasi, diplomatik, sosyolojik, kültürel birçok ögesi kullanarak hem ateşkesi sağlamalı hem de Gazze’ye gereğince yardımı ulaştırıp, İsrail tarafından yerle bir edilen kenti tekrar ayağa kaldırmalıyız” demişti.
Yardım kuruluşları ve pek çok bölge ülkesi Filistinlilere kâfi insani yardım ulaştırılabilmesi için mühletin uzatılmasını talep ediyor.
Bu çerçevede Ankara’nın önümüzdeki günlerde ilgili başkentlerde bu süreksiz insani ortanın daha kalıcı hale gelmesi için diplomasi yürütmesi bekleniyor.
Ancak uzmanlara nazaran Gazze’yi ayağa kaldırmak için öncelikle kalıcı bir ateşkes sağlanması gerekiyor ve bu da kısa vadede biraz güç görünüyor.
Gönül Tol, ateşkesin kalıcı olmasını iki açıdan sıkıntı gördüğünü söyleyerek, birincisini İsrail halkının hâlâ yaklaşık yarısının Hamas’ın bitirilmesini öncelikli görmesi olarak gösteriyor. İsrail hükümeti ve ordusunun Hamas’la savaşı sürdürme ve örgütü yok etme kesin hedefinden vazgeçmemesinin de kalıcı ateşkesi zorlaştıran etmenlerden birisi olduğunu söyleyen Tol, 7 Ekim’de rehin alınanların tamamının da Hamas’ın elinde olmayabileceğine işaret ederek savaşın insani ortanın akabinde sürebileceği öngörüsünde bulunuyor.
Hamas’ın elinde toplam 240 rehinenin olduğu varsayım edilirken, süreksiz ateşkesle birinci etapta 50’sinin bırakılması bekleniyor. Hamas daha evvel de dört kişiyi hür bırakmıştı. İsrail de buna karşılık hapishanelerindeki 150 Filistinliyi hür bırakacak.
Gazze’nin imarı
Öte yandan Çınkara’ya nazaran Türkiye’nin de rol almak istediği Gazze’nin yine imarı için yaklaşık 100 milyar dolar üzere büyük ölçü paranın gerekebileceği konuşuluyor.
Bu nedenle ekonomik zorluklar içindeki Türkiye’nin maddi açıdan Körfez ülkeleri kadar tesirli olamayabileceği ve bunun yerine insani yardımlara odaklanabileceği beklentisi var.
Birleşmiş Milletler bilgilerine nazaran İsrail’in taarruzları sonucu Gazze’nin yaklaşık yüzde 45’lik bir kısmındaki meskenler ya büsbütün yıkılmış ya da oturulamaz durumda. Süreksiz ateşkesin akabinde İsrail’in operasyonunu sürdüreceğini açıklaması nedeniyle yıkımın daha da artacağı düşünülüyor.
İsrail’in havadan ve karadan Gazze Şeridi’ne düzenlediği operasyonlarda Hamas’ın denetimindeki Gazze Sıhhat Bakanlığı’nın bilgilerine nazaran 14 binden fazla Filistinli öldürüldü.