Özdamar: Milliyetçilik faşizme götürüyor
Almanya’ya 1960’lı yıllarda personel olarak geldikten sonra tiyatroya yönelen ve bu alanda meslek edinen Emine Sevgi Özdamar, Almanca hikaye ve romanlar da yazıyor. Yapıtları ile Almanya’da çok sayıda mükafatın sahibi olan Özdamar, son olarak ünlü Alman müellif ve düşünür Georg Büchner ismine verilen, Almanca konuşulan ülkelerin en itibarlı edebiyat mükafatını kazandı. Bu mükafatı daha evvel alan Max Frisch, Günter Grass, Heinrich Böll, Peter Weiss ve daha bir çok ünlü Alman edebiyatçının ortasına girmeyi başaran Özdamar ile Almanya hikayesi, tiyatro ömrü ve yapıtları hakkında konuştuk.
DW Türkçe: Sizin Almanya hikayeniz klasik emekçi göçüyle başlıyor lakin sonra farklı gelişiyor. 1960’larda Berlin’de bir buçuk sene fabrika personelliği yaptıktan sonra Türkiye’ye döndünüz, hedefiniz tiyatrocu olmaktı. Almanya’da sizi tiyatroya yönelten ne oldu?
Emine Sevgi Özdamar: Biz 68 jenerasyonuyuz. O devir çok canlı, çok hareketliydi. Bu hareketli ortamda Berlin’de bir arkadaşım sayesinde Brecht’i keşfettim. Lakin diyelim ki Berlin’e gelmesen onu Türkiye’de tanıyacaktım, zira dediğim üzere fevkalade bir hareketlilik vardı Türkiye’de de. Fakat tekrar de natürel çok değerlidir bir diğer ülkeye gitmiş olmak. Sinemacı Jean Luc Godard’ın bir cümlesini okumuştum kitabında “Üretken olabilmek için yaratıcı olabilmek için anavatanını terk etmeli ki insan birebir anda iki yerde birden olabilsin”. Ben bundan çok hoşlanmıştım zira çoklukla söylenen şey iki yerin ortasında olmak, iki sandalyenin ortasında oturamamak, iki lisan ortasında tercih yapmak falan üzere bu türlü dramatikleştiriyorlardı olayı. Ben o denli düşünmüyorum, tıpkı anda iki yerde birden oluyorduk gibime geliyordu ve hoşuma gidiyordu bu tıpkı anda iki yerde olmak.
Almanya’ya geldiğinizde Almanca öğrenmeye başladınız. Almanca bilmek ömrünüzü nasıl değiştirdi?
Dil öğrenmek yalnızca o lisanı konuşmak yahut anlamak değildir. Apansızın Heinrich Böll’ü okuyabiliyorsun özgününden ya da Kafka’yı. Buna çok sevinmiştim, Kafka’yı okuyacağım diye. Mesela New York’ta bir üniversiteye konuk profesör olarak çağırmışlardı birkaç aylığına. Kent birinci günler farklı geliyor, birçok şeyi tanıyorsun zira sinemalarda görmüşsün. Lakin sinemalarda bir dramaturji var, kurgu vardır, günlük hayatta o yok. O yüzden ağırlaştırılmış bir İngilizce kursuna başladım. Sabah dokuzdan saat üçe kadar gidiyordum oraya. Ortadan haftalar geçip dersler devam ettikçe şey diyordum “ah ne hoş İngilizce yazanları onların yazdıklarından tanıyacağım”, yani o geldi aklıma. En sevdiğim müellifleri o lisandan okumak.
Almanca çok sayıda hikaye ve tiyatro oyunları yazdınız fakat sizi Alman okurlar birinci romanınız olan “Hayat Bir Kervansaraydır, iki kapısı vardır, birinden girdim başkasından çıkıyorum” ile tanıdı. Bu yapıtı farklı kılan ise kullandığınız lisan. Almanca’da alışık olmadık cümleler kullanarak bir farklılık yarattınız. Alışılmış bir de romanın sıra dışı bir kahramanı vardı…
Evet, birinci romanım o denli oldu. Kahramanım bir kız çocuğu. Roman anne karnında başlıyor. Hayatı oradan görmeye başlar. Matrak bir çocuktur. Amerika’da bu kitabı “Ölmeden Evvel Okunması Gereken 1001 Kitap” ortasına seçtiler. Kitabı tahlil eden uzman o kız çocuğu için çok şahane bir formda anarşist tanımlamasını yaptı. Ben bu sözden çok hoşlanmıştım. Evet yani bana bu tarif çok âlâ gelmişti. Çocuğun anarşist oluşu… Zira ben herkese tavsiye ediyorum biraz anarşi, yoksa beşerler en olmadık bireylerin, olayların karşısında başlarını yere eğiyorlar. Lakin sorgulamak lazım.
O anarşist çocuk aslında sizin içinizde vardı da romanda mı beden buldu? Yani başınızdaki o kızı mı yazdınız?
Yazarken iki bireysin, sen ve yarattığın kahramanın. Onun da bir alternatif hafızası var, daha farklı bir zihinsel kodları var. Yazarken o da seni yönlendiriyor. Rolde de öyledir, bir rolü çalışırken de sen evvel o rol için kafanı yorarsın. Mesela Ophelia’yı nasıl bir kız olarak oynasam falan diye. Lakin bir mühlet sonra onu yaratmaya başlarken o da başlar seni yaratmaya. Yani karşılıklı etkileşim oluyor ve birbirimizin sonlarını zorlayabiliyoruz. Haftalarca prova yaparsın, apansızın o denli dahiyane bir şey bulursun ki, kendin de beklememişsindir. Ancak o bütün o çalışmaların, sürecin bir sonucudur. Bu aşağı üst yazarken de oluyor.
Türkiye’de tiyatro eğitiminizi tamamladıktan sonra kıymetli rollerde de oynadınız. Ancak Almanya’ya geldiğinizde bu durum değişti. Daha “sıradan roller” verildi, mesela paklık emekçisi Türk bayanlarını oynadınız.. Bu durum şevkinizi kırmadı mı?
Ben geldiğinde bunun için şimdi çok erken olduğunu anladım. Yani yabancı personeller buraya gelmiş ve daha ikinci nesil yetişmemiş, herkes burada biraz toplumsal oyunlarını oynayan oyuncular gibiler işte. Orada Türk beşerlerine düşen de personellik falan filan diye o denli görülüyor. Yani verilen rol o, zavallı insan rolleri. Ben o denli görmediğim için, bu jenerasyonda bir şey olmayacak daha diyordum. Türkiye’de oynayabileceğin rolleri burada asla oynayamazsın. Daha alışmamış kimse, bu türlü bir küme yok. Bir tek Fransa’da vardı. Fakat yaygın değildi. Tahminen diyordum 3-4 nesil sonra yaygınlaşacak. Mesela o vakit televizyonda Türk, Yunan ya da İtalyan spiker de yoktu, artık var. Öyledir, vakti muhtaçlığı var bunun, çabucak baştan olmaz bu işler. Ben bunu biliyordum ve adeta bunun parodisini yapar üzere sempatik bir formda Türk temizlikçi bayan rollerini oynuyordum, çok da hoşuma gidiyordu. Bu ortada ben roller ortasında bir ayrım da yapmam. Hamlet’e hazırlanmakla bir temizlikçi bayan rolüne hazırlanmak ortasında hiçbir fark yoktur. Hani güya temizlikçi bayanı oynamak aşağılık bir olaymış falan üzere düşünmedim hiç.
Siz kendinizi “Ne Türk, ne Alman, üniversal bir sanat insanı” olarak tanımlıyorsunuz. Neden?
Çünkü tek kurtuluş o bence. Herkesin o denli olması lazım zira. İnsanları faşizme götürüyor bu milliyetçilikler, çok milliyetçilikler, oradan bir şey çıkmaz. Mesela ben üzülüyorum, Türkiye’de birtakım beşerler öteki ülkelerin gelip onları parçalayacaklarını düşünüyorlar. Tahminen tamam haklı, şundan olabilir: Osmanlı İmparatorluğu yıkıldı ve parçalandığı için oradan kalma bir travma var natürel. Halklar yer değiştirmiş, oradan gelmiş, oradaki her şeyini kaybetmiş. Burada bulmuş, bulamamış. Bunlar da bütün beşerler için bir travma, yalnızca Türkler için değil. Türkiye’den Yunanistan’a gönderilen Rumlar için de aynı… Bunlar dehşetli şeyler aslında, bunlara pabuç bırakmamak gerekiyor: Yani birisi gelecek parçalayacak, onlar bizi istemez… Dünya insanı olacağız diğer hiçbir deva yok.
Özellikle ikinci romanınız “Haliç Köprüsü” ve Georg Büchner Ödülü’nü size getiren son yapıtınız “Gölgelerle Hudutlu Bir Mekan” romanında 68 nesli vurgusu öne çıkıyor. Lakin geldiğimiz noktada 68 jenerasyonunun ülkülerinin havada asılı kaldığını söylemek mümkün. Hâlâ o mefkurelere ulaşılabilir mi sizce?
Aslında tüm bunlar değişebilir. Ana meseleler yok edilip beşerler yine hür düşünmeye başlarsa değişebilir. Şu anda çok sıkıntı doğal, zira bir endişenin içinde yaşıyor beşerler. Orwell’in 1984 romanındaki üzere bir his, bir şey insanı basıyor Türkiye’de. Kaygı çok kuvvetli bir histir. Kaygıdan kurtulmak çok zordur lakin kurtulunur, şayet ortam değişirse. Aslında beşerler hassas, yani imkanları olsaydı çabucak değiştirecekler. Daima İspanyolları düşünürüm. Aslında olağan neredeyse özenilecek bir halk. Savaşta bütün dünya birlikte onların yanındaydı ve mahvedildiler. İspanyol faşistleri tarafından mahvedildiler. Diktatör Franco da gebermedi, 40 yıl durdu başlarında. Korkuttu herkesi ve aileler birbirinden ayrıldı, polarizasyon başladı. Lakin öldükten sonra başa geçen çabucak demokrasi için start verdi ve solcular kazandı. Demek ki onlar da hazırmış. Endişelerden kurtulmak için sorgulamak gerekiyor. Beşerler korkarken nedenlerini araştırıp bulmak için düşünmeye devam eder. Diktatörlüklerde de daima düşünmeye devam etmek… Zira o bir başkaldırı biçimidir. Uygundur yani, bedene uygun gelir. Öbür deva yok çünkü…
Sanatla neleri değiştirebilir beşerler?
En başta kendisini değiştirir, kendisini değiştirirken bir oburunu da değiştirir, bir diğeri da diğerini değiştirir. Yeterlidir değişim, değiştirmek çok güzel bir şeydir…
Emine Sevgi Özdamar kimdir?
1946’da doğdu, İstanbul’da büyüdü. 1965 yılında 19 yaşındayken Berlin’e personel olarak geldi. 1967’de İstanbul’a döndü ve konservatuvardan mezun olduktan sonra profesyonel oyuncu olarak yine Almanya’ya gitti. Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nde edebiyatçı ve oyun muharriri Bertolt Brecht’in öğrencilerine asistanlık yaptı. Fransa’da da tiyatro ve akademik çalışmalarda bulundu. Birtakım sinemalarda de rol aldı. Yazdığı hikaye ve romanları Türkçe’ye de çeviri edildi. Bu yapıtlarından ötürü çok sayıda ödül aldı. Hala Berlin’de yaşıyor.